Η Σπηλιά της Αρετούσας. Οι θρύλοι και οι έρευνες στο εσωτερικό της

του Στέφανου Μίλεση, Συγγραφέα, Προέδρου Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς

Στην κορυφή του λόφου της Μουνιχίας (Καστέλλας) και προς την δυτική πλευρά, υπήρχε ένα επικλινές και αρκετά ευρύχωρο σπηλαιώδης άνοιγμα, κατασκευή των αρχαίων Μινυών, που οδηγούσε με σκαλοπάτια (κλίμακα) σε ένα βαθύ και μεγάλο σε μήκος όρυγμα το οποίο έλαβε την δημώδη ονομασία “Σπηλιά της Αρετούσας”.

Ο θρύλος της κρητικής παράδοσης, όπως καταγράφηκε στο έργο του Βιτσέντζου Κορνάρου ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ, ήθελε την σπηλιά αυτή να επικοινωνεί με το “Κάστρο των Αθηνών” (Ακρόπολη) με διακλάδωση εξόδου προς το Σηρράγγιο (Σπηλιά του Παρασκευά). Η αιτιολόγηση ύπαρξης αυτής της μυστικής υπόγειας διαδρομής προς την Ακρόπολη κατά τον “Ερωτόκριτο” χρησίμευε ώστε αυτός να επικοινωνεί κρυφά με την κόρη του βασιλιά της Αθήνας την Αρετούσα. Η κρητική παράδοση, ενισχύθηκε και από την πρόνοια των αρχαίων Αθηναίων να διατηρούν πάντα μια κρυφή διέξοδο στις ακροπόλεις τους σε περίπτωση πολιορκίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση θα κατέφευγαν στην σήραγγα και θα κατευθύνονταν προς την Σπηλιά της Αρετούσας από όπου θα μπορούσαν πλέον ευρισκόμενοι στην κορυφή του λόφου να παρατηρήσουν τους εχθρούς ή προς το Σηρράγγιο (Σπηλιά Παρασκευά) όπου θα επιβιβάζονταν σε πλοία διαφυγής.¹

Ο λαός ταύτισε τόσο ισχυρά το αρχαίο όρυγμα των Μινυών με την ιστορία του Ερωτόκριτου, που ακόμα και στην Αθήνα, στο βράχο του λόφου του Μουσείου, υπάρχει αντίστοιχη σπηλιά που επίσης είχε λάβει την ονομασία “Σπηλιά της Αρετούσας”, αλλά αργότερα επικράτησε με την ονομασία “Σπηλιά του Σωκράτη”. Κατά την παράδοση εκεί φυλάκισε “ο Βασιλιάς της Αθήνας την κόρη του Αρετούσα, που ήθελε να την τυραννήσει εξαιτίας του Ερωτόκριτου”.² Οι Αθηναίοι ήταν πεπεισμένοι για την ύπαρξη υπονόμων διαφυγής από το Κάστρο της Αθήνας (Ακρόπολη) και η πεποίθησή τους ήταν τόσο ισχυρά που την κατέγραψε που την κατέγραψε το 1846 και ξένος επισκέπτης της πόλης.³

Βεβαίως η ονομασία “Αρετούσα” συνδέεται άμεσα με αρχαία Αρέθουσα η οποία έδωσε την ονομασία της σε πολλές πηγές της αρχαιότητας σε όλη την Ελλάδα φθάνοντας μέχρι να ονοματίσει και πηγές στην Ιωνία, Συρία, Σικελία και Ιταλία. Δεν αποκλείεται να υπήρξε παραφθορά της αρχικής ονομασίας της Σπηλιάς από “Αρέθουσας” σε “Αρετούσας” ενισχυόμενη από το γεγονός πως εκεί εγκαταστάθηκαν Κρήτες πρόσφυγες ιδρύοντας την κρητική παροικία του Πειραιά και έχοντας την πεποίθηση πως πρόκειται περί της αρχοντοπούλας του Ερωτόκριτου.

Κατά την Οθωνική περίοδο όπου η ληστοκρατία ήταν παντοδύναμη λέγεται πως τρομεροί ληστές της εποχής, ανάμεσά τους και ο Νταβέλης χρησιμοποίησαν την Σπηλιά της Αρετούσας ως “κονάκι” τους. Κατέφευγαν στα βάθη του ορύγματος όπου κανείς δεν τολμούσε να κατέβει, καλυπτόμενοι από το απόλυτο σκοτάδι και πιθανότατα στηριζόμενοι στους δαιδαλώδεις διαδρόμους εντός του ορύγματος.

Ουσιαστικά η πρώτη ιστορική έρευνα επί της Σπηλιάς της Αρετούσας πραγματοποιήθηκε το 1862 όταν ο Τσίλερ παρουσία και του Έντουαρντ Μόρρις Έρσκιν (μετέπειτα Πρεσβευτού της Αγγλίας στην Ελλάδα) άρχισε εκσκαφές στο Νοτιοδυτικό άκρο του λόφου της Καστέλλας (Μουνιχίας) καθώς είχε διαπιστώσει την ύπαρξη εισόδου που οδηγούσε σε βαθύ όρυγμα με τη χρήση σκαλοπατιών.

Ακολούθησαν ανασκαφές τα έτη 1868-1869 που κατέληξαν πως επρόκειτο για υδραυλικά έργα του οικισμού των Μινυών που δέσποζε κάποτε στην κορυφή του λόφου. Οι Ι. Ραγκαβής και Γ. Ζαννέτος υποστήριξαν την άποψη αυτή (περί υδραγωγείου που τροφοδοτούσε με νερό τον οικισμό) ενώ ο Judeich διαφοροποιήθηκε λέγοντας πως δεν είναι έργο Μινυών, αλλά της εποχής του Ιππία (511 π. Χ.) που οχύρωσε το λόφο για την δική του άμυνα. Ο Curtius υποστήριξε πως πρόκειται για στοές που έδιναν διέξοδο στους πολιορκούμενους του λόφου προς την θάλασσα, γεγονός δηλαδή που εν μέρει ταυτίζεται με τον θρύλο της Αρετούσας.

Να σημειωθεί πως η είσοδος της σπηλιάς της Αρετούσας δεν ήταν η μόνη. Ο λόφος όπως πιστοποίησε και ο Στράβωνας ήταν “κοίλος και υπόνομος πολύ μέρος φύσει τε και επίτηδες, ώστε οικήσεις δέχεσθαι” (Στρ. Θ.395). Παντού ολόγυρα υπήρχαν είσοδοι ορυγμάτων, άλλες φυσικές κι άλλες τεχνητά φτιαγμένες και δεξαμενές και σπηλαιώδη ανοίγματα. Χαρακτηριστική είναι η είσοδος που βρέθηκε το 1900 σε έργα θεμελίωσης ιδιωτικής κατοικίας δίπλα από το θέατρο της Μουνιχίας⁴, όπου ανακαλύφθηκε τυχαία μια ακόμα είσοδος ορύγματος. Συγκεκριμένα κατά τη θεμελίωση της οικίας του Αρ. Αλεγιζάκη βρέθηκε είσοδος η οποία όμως καταγράφηκε ως αρχαίο λατομείο και παρά την εγγύτητά της με την είσοδο της Σπηλιάς της Αρετούσας δεν φαινόταν να έχει σχέση με αυτήν⁵. Στο ίδιο μέρος βρέθηκε και εγχάρακτη πλάκα σχετική με τον τρόπο και τους όρους οικοδόμησης τείχους της Μουνιχίας⁶. Δόθηκε εντολή στον ιδιοκτήτη της οικίας να διατηρήσει την είσοδο του ορύγματος ελεύθερη, ωστόσο δεν έγινε κανέναν έλεγχος στη συνέχεια για να διαπιστωθεί αν τηρήθηκε η εντολή με αποτέλεσμα φυσικά το όρυγμα να μπαζωθεί ενώ άλλοι έκαναν λόγο για μετατροπή τους σε βόθρο της οικίας.

H δεύτερη Σπηλιά στον Πειραιά εξίσου σημαντική είναι η λεγόμενη “Σπηλιά του Παρασκευά” (Σηρράγγιον). Για πολλούς ιστορικούς η Σπηλιά της Αρετούσας συνδεόταν με την Σπηλιά του Παρασκευά. Η σύγχρονη έρευνα κατέδειξε πως δεν υπήρχε σύνδεση

Μια ακόμα αξιοσημείωτη έρευνα στην Σπηλιά της Αρετούσας έγινε ο 1897 από την αρχαιολογική υπηρεσία Αθηνών παρακινούμενη από τον Ιάκωβο Δραγάτση. Πραγματοποιήθηκε καθαρισμός του ορύγματος και διάνοιξη της εισόδου της. Ο Δραγάτσης κατέβηκε 92 σκαλιά φθαρμένα από τα πόδια, αμέτρητα από τον αριθμό που τα είχαν χρησιμοποιήσει στο παρελθόν! Μέρος της περιγραφής του Δραγάτση παραθέτουμε καθώς είναι συγκλονιστική:

“…αφού εκκαθαρίσθη η είσοδος ηρχίσαμεν κατεβαίνοντες και αίροντες τους παμμεγίστους λίθους. Αλλά ήτο τόσον ολισθηρόν το έδαφος υπό της υγρασίας, ώστε μόνο τη βοήθεια προσδεθέντος σχοινίου κατηρχόμεθα κατ’ ολίγον και εφθάσαμεν εις το σκοτεινότατον βάθος, τη βοήθεια κηρίων, των 92 πλατειών βαθμίδων λίαν εφθαρμένων υπό της προστριβής των ποδών το πάλαι. Εις το κατώτερον πέρας ευρέθημεν προ δύο υψηλών οχετών του μεν βαίνοντος προς Δυσμάς του δε προς Ανατολάς και εκεί εσταματήσαμεν, προβάντες μέτρα τινα ένθεν και ένθεν, διότι ευρέθημεν προ φρεάτων των υπέρθεν οικιών τετμημένων εν τω βράχω. Εκ της ερεύνης ταύτης εδείχθη ότι το όρυγμα συνεχίζετο προς τα πέριξ φρέατα…”.⁷

1907 – Ο Ιάκωβος Δραγάτσης σε διδασκαλία σε τάξη του σχολείου του στην Τερψιθέα

Ο Δραγάτσης μας ενημερώνει στη συνέχεια πως όταν ολοκληρώθηκε η ερευνά του τοποθετήθηκε στην είσοδο της Σπηλιάς ξύλινη θύρα που με τον καιρό όμως παραβιάστηκε από τους περιοίκους Κρήτες καθώς επιθυμούσαν κατά την διάρκεια του εθίμου του “Κάψιμου του Ιούδα” να πετούν μέσα εκρηκτικά ώστε να πολλαπλασιάζεται ο ήχος εξαιτίας του βάθους.

Στα πρακτικά της αρχαιολογικής εταιρείας Αθηνών με ημερομηνία 11 Ιανουαρίου 1898 διαβάζουμε πως από την έρευνα του ορύγματος τα μέλη της εταιρείας συμπέραναν πως πρόκειται για αρχαίο όρυγμα κατασκευασμένο από τους Μινύες με διπλή χρησιμότητας ύδρευσης της εγκατάστασης -που οι ίδιοι είχαν δημιουργήσει στην κορυφή του λόφου της Καστέλλας- αλλά και διαφυγής σε περίπτωση πολιορκίας. Ανάμεσα στις διάφορες υποθέσεις που παρατέθηκαν, έγινε λόγος και για σύνδεση της Σπηλιάς της Αρετούσας με το γνωστό Σηρράγγιο (Σπηλιά Παρασκευά) στην ακτή Ναυάρχου Κουντουριώτου.

Η Σπηλιά της Αρετούσας έδωσε πολλές ευκαιρίες για έρευνα σε όλο το μήκος της που δυστυχώς όμως έμειναν αναξιοποίητες. Το 1926 χρειάστηκε να πραγματοποιηθούν οδοστρώσεις καθώς η κρητική παροικία επί του λόφου είχε πληρωθεί από υπέρμετρη δόμηση. Τα περισσότερα μπάζα που προέκυπταν από τις οικοδομές τα έριχναν εντός της Σπηλιάς!… Σταδιακά το στόμιο μπαζώθηκε σε τέτοιο βαθμό που πάνω του ακριβώς διήλθε ο δρόμος χάθηκε κάθε ίχνος της εισόδου. Ως προς την είσοδο της Σπηλιάς αυτή αλλού καταγράφεται πως βρισκόταν στη συμβολή των οδών Ρήγα Φεραίου με την οδό Τσαμαδού, ενώ λιγότερες αλλά αρχαιότερες εγγραφές σημειώνουν πως ο δρόμος που σκέπασε την είσοδο ήταν η οδός Ιερού λόχου.⁸ Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να κρατήσουμε το γεγονός πως η είσοδος της Σπηλιάς βρισκόταν στα νοτιοδυτικά του λόφου.

Το 1939 η παθητική αεράμυνα στα πλαίσια δημιουργίας καταφυγίων βρήκε και αξιοποίησε ένα σπήλαιο στην Ριζούπολη που μετέτρεψε σε καταφύγιο. Η ανεύρεσή του γέννησε την ιδέα να βρεθεί η Σπηλιά της Αρετούσας και να μετατραπεί επίσης σε καταφύγιο. Δόθηκε εντολή στον Δήμαρχο Πειραιά Μιχάλη Μανούσκο να προχωρήσει στην αποκάλυψη της μπαζωμένης εισόδου της Σπηλιάς της Αρετούσας. Ο ίδιος μαζί με τον Γραμματέα του Δήμου Βοβολίνη παρακολουθούσαν τα συνεργεία εκσκαφής. Τα συνεργεία έσκαβαν σε διάφορα σημεία. Οι κάτοικοι τους υπέδειξαν διάφορα σημεία με τους περισσότερους να κάνουν λόγο πως η είσοδος καταστράφηκε όχι από δρόμο αλλά από την κατασκευή της δεξαμενής ΟΥΛΕΝ.⁹

Την ίδια εποχή (1939) εμφανίστηκε ο ιδιοκτήτης κατοικίας Βασίλειος Αναγνωστόπουλος ο οποίος μόλις είχε αγοράσει το σπίτι του από τον Εισαγγελέα Εφετών Κωνσταντίνο Ροϊλό ισχυριζόμενος πως η είσοδος της Σπηλιάς καλύφθηκε από τα θεμέλια της οικίας του. Οι έρευνες σε κάθε περίπτωση δεν απέδωσαν και ύστερα από λίγο καιρό σταμάτησαν. Ακολούθησε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και η ανακάλυψη της Σπηλιάς ξεχάστηκε.

Στις 29 Σεπτεμβρίου 1957 ο πρόεδρος του Μορφωτικού Συλλόγου ΠΛΑΤΩΝ, ο Αργύρης Κωστέας, ζήτησε τη συνδρομή της προέδρου της Σπηλαιολογικής Εταιρείας Άννας Πετροχείλου για την εύρεση και αξιοποίηση της Σπηλιάς. Η Πετροχείλου αφού μελέτησε επί τόπου την πιθανή είσοδό της πρότεινε πως από δύο μικρά “καταφύγια” (που σώζονται μέχρι σήμερα στην οδό Καλοστύπη) αν ανοιχτεί από το τέρμα τους μια στοά βάθους 5 μέτρων θα ανταμώσει την Σπηλιά ή έστω το θόλο της οροφής της. Φυσικά η πρόταση έμεινε στα χαρτιά.¹⁰ Όσο για την έρευνα του Κωστέα κατέληξε στο συμπέρασμα πως επί της εισόδου της Σπηλιάς είχε οικοδομηθεί τριώροφη κατοικία.

Στην οδό Καλοστύπη υφίστανται ακόμα τα ανοίγματα των δύο ορυγμάτων από τα οποία πρότεινε η Άννα Πετροχείλου την διάνειξη κατακόρυφης στοάς βάθους 5 μέτρων η οποία κατά την άποψή της θα συναντούσε τον θόλο της Σπηλιάς της Αρετούσας

Μέχρι πρόσφατα πολλοί οδηγοί του Πειραιά συνέχιζαν να καταγράφουν την είσοδό της, παρότι φραγμένη και χαμένη, ως ένα από τα αξιοθέατα του Πειραιά! Η Σπηλιά της Αρετούσας αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αρχαιολογικά και ιστορικά αινίγματα στην πόλη.

1 Εφημερίδα ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΣ φ. 4 Απριλίου 1936, Γεώργιος Μπουκουβάλας.
2 Γρ. Καμπούρογλου “Ιστορία των Αθηνών” τ. Α’, σελ. 272.
3 Εllissen στο έργο Polyglotte D. Europaischen Poesie, 1846 σελ. 276.
4 Δύο ήταν τα θέατρα του Πειραιά της Μουνιχίας και της Ζέας. Δυστυχώς της Μουνιχίας σήμερα δεν υφίσταται καθώς πάνω του οικοδομήθηκαν σπίτια
5 Αρχαιολογική Εταιρεία 1900, σελ. 91 – 102.
6 Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών της 28ης Ιανουαρίου 1901.
7 Εφημερίδα ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΣ, φ. 1 Ιανουαρίου 1930
8 Κάποιες αναφορές (λιγότερες στον αριθμό) καταγράφουν πως ο δρόμος που σκέπασε την είσοδο βρισκόταν στην οδό Ιερού λόχου.
9 Εφημερίδα ΝΕΑ ΕΛΛΑΣ, φ. 3 Οκτωβρίου 1939
10 Εφημερίδα ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΡΑ, φ. 30 Ιουλίου 1964