του Στέφανου Μίλεση

«Ιπποδάμειος Αγορά» καλείτο η κεντρική αγορά της πόλης του Πειραιά, η οποία απευθυνόταν αποκλειστικά και μόνο στους κατοίκους της πόλης. Ονομάστηκε έτσι προς τιμή του αρχιτέκτονα Ιππόδαμου του Μιλήσιου στον οποίο ο Πειραιάς χρωστούσε την τέλεια ρυμοτομία που διέθετε. Η Ιπποδάμειος Αγορά δεν ήταν η μοναδική στην πόλη, καθώς υπήρχε επίσης κι άλλη στην περιοχή του λιμανιού η «εμπορική αγορά». 

Σύμφωνα όμως με τη ρυμοτόμηση του Ιππόδαμου, η πόλη του Πειραιά χωριζόταν από τις περιοχές των τριών λιμένων (Κάνθαρου, Ζέας, Μουνιχίας) και η διαίρεση αυτή γινόταν με ειδικό περιφρακτικό τοίχο στον οποίο υπήρχαν μικρές πύλες (πυλίδες) που έλεγχαν την είσοδο – έξοδο προς και από την κύρια πόλη (Άστυ). Ανάλογοι περιφρακτικοί τοίχοι δεν υπήρχαν μόνο στην περιοχή του λιμανιού αλλά και στα τρία λιμάνια του Πειραιά. 
Οι τοίχοι αυτοί μπορεί να μην είχαν το ίδιο μέγεθος κατασκευής με τα εξωτερικά τείχη της πόλης, χώριζαν όμως εμφανώς και προστάτευαν το Άστυ από τον κόσμο των λιμενικών εγκαταστάσεων. Εκτός αυτών των τειχών υπήρχαν και επεξηγηματικά ορόσημα (σε μαρμάρινες στήλες) που πληροφορούσαν πολίτες ή ξένους για το ποια περιοχή εγκατέλειπαν και σε ποια εισέρχονταν. Έχουν βρεθεί ορόσημα να αναγράφουν «από εδώ και πέρα είναι η Μουνιχία», «περιοχή Άστεως», «περιοχή Αγοράς». 

“Αγοράς όρος”, το ορόσημο της Αγοράς

Ένα μοναδικό επίτευγμα του Ιππόδαμου ήταν συνεπώς η οριοθέτηση των λειτουργιών, των διαφόρων περιοχών της πόλης. Κι αυτό διότι η αποστολή του Πειραιά ως πόλη ήταν πολλαπλή. Ήταν μια πόλη λιμάνι, ναύσταθμος της Αθήνας, μεγάλος εμπορικός σταθμός της Ανατολικής Μεσογείου, ενώ δεν έπαυε εκ παραλλήλου να είναι και μια πόλη με ζωντανό ενεργό πληθυσμό, με ιερά, με δικές του πολιτιστικές δράσεις και συνήθειες.

Υπήρχε συνεπώς διαστρωμάτωση πόλεων εντός μιας και μοναδικής πολιτείας! 
Η Ιπποδάμειος αγορά ανήκε στον αστικό Πειραιά. Απευθυνόταν στους κατοίκους και μόνο, τους οποίους κρατούσε σε απόσταση από την καθημερινή επαφή με τους χιλιάδες ξένους που αποβιβάζονταν στον πειραϊκό λιμένα. Και αυτοί οι ξένοι δεν ήταν μόνο ναυτικοί, αλλά και έμποροι, όπως και επίσης κάθε είδους στοιχείο που σύχναζε και μέχρι σήμερα συναντά κάποιος στα μεγάλα λιμάνια. Έτσι αποφασίστηκε να υπάρχει άλλη αγορά για τους ανθρώπους του λιμανιού κι άλλη για τους Πειραιώτες. Η Ιπποδάμειος αγορά ήταν η «αγορά των δημοτών».

Διέρχονταν σε αυτήν ολομερής γυναίκες με τα παιδιά τους, οικογενειάρχες και ηλικιωμένοι, ιερείς, αξιωματούχοι, δικαστές και γενικά άνθρωποι που η πολιτεία προστάτευε από ανεπιθύμητες ενδεχομένως επαφές. Όπως γράφει ο Χρήστος Πανάγος στο βιβλίο του «Ο Πειραιεύς, οικονομική και ιστορική έρευνα από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του τέλους της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας», με τον διαχωρισμό των αγορών επιτυγχάνονταν η ελευθερία της κίνησης τόσων των ξένων και των ναυτών στη δική τους περιοχή (λιμένα), όπου μπορούσαν να επισκέπτονται τα σπίτια με τις «ελεύθερες» γυναίκες ή να πίνουν στις ταβέρνες χωρίς πρόβλημα άσχημης συμπεριφοράς, όσο και του πληθυσμού της πόλης που ήταν προστατευμένος όχι μόνο από τους ξένους αλλά και από τις ελεύθερες γυναίκες που σύχναζαν στην περιοχή του λιμανιού. 

Οι γυναίκες των Πειραιωτών μπορούσαν να εξέλθουν στην αγορά χωρίς φόβο. Κατόπιν όλων αυτών καταλαβαίνουμε ότι η Ιπποδάμειος Αγορά ήταν εσωτερική, εντός δηλαδή του οικιστικού ιστού του Πειραιά και όχι παραθαλάσσια.

Αναπαράσταση αρχαίου Πειραιά,σε έργο του Τσαρούχη.

Η θέση της Ιπποδαμείου Αγοράς για πολλά χρόνια αποτελούσε αποτέλεσμα υπόθεσης των διάφορων μελετητών, που στήριζαν τις απόψεις τους στα γραπτά ιστορικά αρχεία που είχαν διασωθεί. Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα σπουδαία αρχαιολογικά μνημεία στον Πειραιά, η ανακάλυψή τους δεν οφείλεται σε κάποια μεθοδευμένη έρευνα της αρχαιολογικής υπηρεσίας, αλλά σε τυχαίες ανακαλύψεις κατά τη διάρκεια εργασιών διάφορων δημοσίων-δημοτικών οργανισμών ή την εκσκαφή για την τοποθέτηση θεμελίων κάποιου σύγχρονου οικοδομήματος. Ο σχεδιασμός ενός χάρτη του αρχαίου Πειραιά, επετεύχθη στις περισσότερες περιπτώσεις στηριζόμενος στις περιστασιακές εκσκαφές συνεργείων για τους υπονόμους και τους σωλήνες ύδρευσης…

Η θέση της Ιπποδαμείου Αγοράς, μέχρι προσφάτως τοποθετείτο ανάλογα με τους ισχυρισμούς του και τις εκτιμήσεις του εκάστοτε μελετητή. Όλοι βεβαίως συμφωνούσαν με εκείνα που εύρισκαν καταγεγραμμένα σύμφωνα με τα οποία η αγορά αυτή βρισκόταν «πέρα του λιμένος» (Παυσανίας) και στις πλαγιές του υψώματος του λόφου της Μουνιχίας (Καστέλλας) (Ξενοφώντας).

Μέχρι που το 1988 συνέβη μια ανακάλυψη που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως τη σπουδαιότερη, ύστερα από την ανακάλυψη του Χάλκινων αγαλμάτων το 1959, επί της Λεωφόρου Βασιλέως Γεωργίου Α’. Και η ανακάλυψη αυτή είχε να κάνει με την τυχαία ανεύρεση των ερειπίων της Σκευοθήκης του Φίλωνος στην οδό Υψηλάντου. Τότε προσδιορίστηκε με ακρίβεια ότι η σκευοθήκη εκτεινόταν με παράλληλη κατεύθυνση με την οδό Υψηλάντου. 

Ο προσδιορισμός της θέσεως της Σκευοθήκης προσέφερε τα μέγιστα και στη διαφώτιση της Ιπποδαμείου Αγοράς δεδομένου ότι ήταν γνωστό ότι η σκευοθήκη είχε αρχίσει να κατασκευάζεται στα όρια της Ιπποδαμείου Αγοράς. Ο ίδιος ο Φίλωνας ήταν εκείνος που έδωσε τις προδιαγραφές σύμφωνα με τις οποίες η Σκευοθήκη άρχιζε στα όρια της Ιπποδαμείου Αγοράς. Συνεπώς η ανακάλυψη του κτηρίου της Σκευοθήκης προσδιορίζει για το πού βρισκόταν η Ιπποδάμειος Αγορά.

Με βάση τα παραπάνω, σήμερα περισσότερο παρά ποτέ, είναι βέβαιο ότι η Ιπποδάμειος Αγορά βρισκόταν κοντά στο λόφο της Καστέλλας, στη δυτική πλευρά και προς οπωσδήποτε προς την πλευρά του λιμένα Ζέας, πίσω από τους νεώσοικους. Σε εκείνα ακριβώς τα όρια, στην πίσω πλευρά των νεώσοικων, υπήρχε περιφρακτικό τοίχος για να χωρίζει το πολεμικό λιμάνι από το Άστυ. 

Η Ιπποδάμειος Αγορά βρισκόταν πάνω σε μια μεγάλη λεωφόρο της αρχαιότητας η οποία ξεκινούσε από την κορυφή του λόφου που σήμερα βρίσκεται ο Προφήτης Ηλίας και που τότε βρισκόταν το ιερό της Μουνιχίας Αρτέμιδος, κατέβαινε δίπλα από το αρχαίο θέατρο της Μουνιχίας (τίποτα από αυτό δεν έχει διασωθεί σήμερα), διερχόταν από το ναό των Διονυσιαστών (σημερινό Δημοτικό Θέατρο) και κατέληγε στο λιμάνι εκεί που βρισκόταν ο παλαιό Δημαρχείο της πόλης (Ωρολόγιο), διαδρομή που αντιστοιχεί στη σημερινή Λεωφόρο Γεωργίου Α’ ή στην παράλληλή της Σωτήρος Διός.

Στην Ιπποδάμειο Αγορά βρισκόταν και λειτουργούσε το Αγορανομείο το οποίο διενεργούσε ελέγχους ζύγισης των τροφίμων, καθόριζε τις τιμές των προϊόντων, και προστάτευε τον κόσμο από τα νοθευμένα τρόφιμα. Στο Αγορανομείο υπήρχαν πέντε Αγορανόμοι και άλλοι πέντε Μετρονόμοι για τον έλεγχο στα μέτρα και στα σταθμά.
Όπως συμβαίνει με όλες τις αγορές του κόσμου, έτσι και τότε η Ιπποδάμειος ήταν στην ουσία το καθημερινό κέντρο που σύχναζαν οι Πειραιώτες, αφού όλοι είχαν την ανάγκη να την επισκέπτονται καθημερινώς μεριμνώντας για την τροφοδοσία του οίκου τους. Αυτή η συγκέντρωση των Πειραιωτών έδινε την ευκαιρία στις αρχές της πόλης, να τη χρησιμοποιούν για τις διάφορες ανακοινώσεις τους, να κοινοποιούν τις αποφάσεις τους και τα μέτρα που λάμβαναν. 

Σε αυτή συγκεντρώνονταν οι πολίτες για να διαμαρτυρηθούν ή να εκφράσουν τις απόψεις τους. Συνεπώς η Ιπποδάμειος Αγορά πέρα του εμπορικού χαρακτήρα που είχε, αποτελούσε κέντρο διακίνησης ιδεών και φυσικά ειδήσεων. Θέλοντας και μη αποτελούσε όχι μόνο το εμπορικό αλλά και το πολιτικό κέντρο της πόλης.

Σε περιπτώσεις ανάγκης γινόταν όμως και το στρατιωτικό κέντρο, αφού στο μεγάλο ξέφωτό της συγκεντρώνονταν στις περιπτώσεις ανάγκης τα στρατιωτικά τμήματα και πληρώματα που στη συνέχεια θα επιβιβάζονταν στα πλοία του διπλανού πολεμικού ναυστάθμου (Ζέας). Πάνω στην πλατεία υπήρχαν ορόσημα, που υπεδείκνυαν τη συγκέντρωση των πληρωμάτων κατά ομάδες (τριττύες) σε συγκεκριμένα σημεία της αγοράς. Από την ταχύτητα σχηματισμού των πληρωμάτων συγκεκριμένων πλοίων (τριττυών), εξαρτάτο η ταχύτητα μεταφοράς των εξαρτημάτων που ήταν αναρτημένα στη διπλανή Σκευοθήκη, ο εξοπλισμός των πλοίων, η ρίψη στη θάλασσα και η επάνδρωση προς αναχώρηση και αντιμετώπιση του εχθρού.

Κάθε δέκα νεώσοικοι (με τις τριήρεις που στεγάζονταν εντός αυτών) αποτελούσε ένα σύνολο διαχειρίσιμο από μια τέτοια ομάδα. Δεν ήταν διόλου τυχαίο λοιπόν, που το λαμπρό οικοδόμημα της Σκευοθήκης του Φίλωνος επιλέχθηκε να ανορθωθεί στα όρια της Ιπποδαμείου Αγοράς. Ήταν μέρος ενός οργανωμένου συστήματος με βάση το οποίο σε κατάσταση πολεμικής έγερσης έμπαινε σε λειτουργία ένα σχέδιο ναυτικής αμύνης.  
Κοντά στην Ιπποδάμειο Αγορά υπήρχαν λέσχες. Λέσχη ήταν ένα είδος εντευκτηρίου στο οποίο συγκεντρώνονταν το πλήρωμα μιας τριήρους. Κάθε τριήρης συνεπώς σχημάτιζε και από μια λέσχη. Γενικώς στον Πειραιά έχουν βρεθεί και καταμετρηθεί μέχρι σήμερα 360 λέσχες που αντιστοιχούν περίπου στον αριθμό των τριηρών που διέθετε η πόλη. 

Εκτός όμως από αυτό ένας τελείως διαφορετικός σκοπός που επιτελούσε η Σκευοθήκη δίπλα στην Ιπποδάμειο Αγορά, ήταν ο εντυπωσιασμός των πολιτών με την επίδειξη της ναυτικής ισχύς της πόλης, ισχύ που ήταν ορατή από τα εκτιθέμενα εξαρτήματα και όπλα των πλοίων. Το πλήθος που συγκεντρωνόταν καθημερινά στην Ιπποδάμειο Αγορά έβρισκε την ευκαιρία να περπατήσει στη διπλανή Σκευοθήκη και να δει από κοντά τα εξαρτήματα 400 περίπου πλοίων! 

Καταλαβαίνουμε το δέος που προκαλούσε η θέαση και μόνο μιας τέτοιας ποσότητας εφοδίων για τον πολίτη που περπατούσε βλέποντας μπροστά του τα αποτελέσματα της φορολόγησής του αλλά και η εργασία που παρήγαγαν οι αρχές της πόλης! Σε αυτήν βρισκόταν και το πλούσιο σπίτι του Τιμόθεου, του γιου του Κόνωνα, καταδεικνύοντας έτσι το γεγονός ότι επί της Ιπποδάμειας αγοράς διέθεταν μέγαρα οι επιφανείς άνδρες.
Ο εντυπωσιακός οικοδομικός χαρακτήρας της ωστόσο, οφειλόταν και στα αυξημένα έσοδα που προσπόριζε η πολιτεία από την ύπαρξή της.

Και αυτό διότι σε αυτήν τα εμπορεύματα φορολογούνταν σε αντίθεση με την αγορά του λιμανιού. (Τι ομοιότητα τότε και τώρα! Μέχρι και σήμερα στα διεθνή αεροδρόμια υπάρχουν καταστήματα αφορολογήτων ειδών).
Εάν επιχειρούσαμε με βάση τα παραπάνω να σχηματοποιήσουμε τις διαστάσεις της Ιπποδάμειας αγοράς και να την προσδιορίσουμε επί της σημερινής πόλεως θα λέγαμε ότι καταλάμβανε μια τεράστια έκταση που ξεκινούσε πίσω από τη Πλατεία Κανάρη κι έφτανε μέχρι πάνω στην οδό Τσαμαδού.

Φυσικά δεν θα πρέπει να συγχέουμε τη σημερινή Πλατεία Ιπποδαμείας που σε καμία περίπτωση δεν έχει σχέση με την αρχαία αγορά, όχι μόνο ως προς την τοποθεσία αλλά και ως προς την επωνυμία, καθώς θα έπρεπε να λέγεται εις το ορθόν «Ιπποδάμεια Πλατεία» ή έστω “Πλατεία Ιππόδαμου” και όχι «Πλατεία Ιπποδαμείας» όπως καλείται λανθασμένα σήμερα. 

Πηγές:
Γ. Σταϊνχάουερ «Πειραιεύς: Κέντρο ναυτιλίας και πολιτισμού» εκδόσεις Έφεσος.
Χ. Πανάγου «Ο Πειραιεύς» (Οικονομική και ιστορική έρευνα από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του τέλους της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας)
Μ. Τσάμης «Αρχαιογνωστικά του Πειραιά»
Εφημερίδα «Σφαίρα» φ. 575 του 1882.
Author

Ο Στέφανος Παν. Μίλεσης είναι Συγγραφέας, Ιστορικός Ερευνητής και Ραδιοφωνικός Παραγωγός. Από το 2016 είναι Πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς.