του Στέφανου Μίλεση


Ποιος Πειραιώτης δεν γνωρίζει το ιστορικό ρολόι στο Πασαλιμάνι; Ποιος είναι εκείνος που στα νιάτα του δεν περίμενε για ώρα στο σημείο αγωνιώντας να εμφανιστεί το κορίτσι με το οποίο είχε συνάντηση, ο φίλος για την καθιερωμένη βόλτα ή ένας άγνωστος που κατέβαινε για πρώτη φορά στον Πειραιά και δεν γνώριζε την πόλη; «Στο ρολόι στο Πασαλιμάνι» ήταν το σημείο συνάντησης, αφού όποιον και να ρωτούσε ο επισκέπτης, ήταν σχεδόν βέβαιο ότι θα λάμβανε απάντηση. Όλοι το γνώριζαν και το γνωρίζουν. 

Κατεσκευάσθη εν έτει 1940 επί Δημαρχίας Μ. Μανούσκου” αναγράφει η πλάκα θεμελίωσης του ρολογιού στο Πασαλιμάνι.

Είναι πραγματικά παράξενη η ιστορική σχέση του Πειραιά με τα ρολόγια. Η πόλη μας στη σύγχρονη ιστορία της ταυτίστηκε και έγινε γνωστή για το τετράπλευρο ρολόι του Δημαρχείου που έγινε το σύμβολο της πόλης, τόσο που ακόμα και κατεδαφισμένο, συνέχιζε να απεικονίζεται σε γραμματόσημα, σε καρτ- ποστάλ και στις τηλεκάρτες. Εργατική πόλη στο παρελθόν ο Πειραιάς πλημμυρισμένος από βιομηχανίες, βιοτεχνίες και εμπορικές αποθήκες, ζούσε και κινείτο στον ρυθμό της εργασίας. Και αυτός ο ρυθμός συντονιζόταν στους ωροδείκτες των ρολογιών! 
Πότε η σειρήνα των εργοστασίων θα σήμαινε έναρξη βάρδιας, πότε θα γινόταν η σκάντζα, το διάλειμμα, η παύση… Τα πάντα χρονομετρημένα! Δεν ήταν τυχαίο που οι παλαιοί Πειραιώτες όταν αναφέρονταν στην Αθήνα την αποκαλούσαν η πόλη των αργόσχολων! Ο Πειραιάς αντίθετα ήταν η πόλη της εργασίας, του λιμανιού, του εργοστάσιου. Έτσι ίσως η ύπαρξη τόσων ρολογιών σε μια πόλη δεν ήταν τυχαία! Από το Δημαρχείο της πόλης, το θρυλικό «Ωρολόγιον», φτάσαμε στο ρολόι του Πασαλιμανιού κι ύστερα στο ρολόι του λιμανιού που δεσπόζει πάνω στα Σιλό (σιταποθήκες) και που κάθε ώρα παίζει τη μελωδία ύμνο της πόλης «Τα παιδιά του Πειραιά». 

Όμως υπήρξαν και τα δεκάδες ηλεκτρικά ρολόγια του Σκυλίτση που τοποθέτησε σε κάθε πλατεία την περίοδο της χούντας, ίσως ως αντιστάθμισμα για το σύμβολο του Πειραιά, που τόσο αστόχαστα κατεδάφισε. Ο Πειραιάς λοιπόν διέθετε μεγάλο αριθμό ρολογιών αναρτημένα σε δημόσια κτήρια και εκκλησίες. Στον Άγιο Νικόλαο, στην Αγία Τριάδα, στον Προφήτη Ηλία, στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής, στον σταθμό τραίνων του Αγίου Διονυσίου, αλλά και στον σταθμό τραίνων Πελοποννήσου. Μέσα στο Μέγαρο του «Ηλεκτρικού» αλλά και έξω από αυτόν. Αλλά και μια εικόνα που διασώθηκε από το παρελθόν της πόλης, μας ταξιδεύει ένα ακόμα ρολόι, σε αυτό που υπήρχε στο Μέγαρο του Ιωάννη Βρυώνη, που στάθηκε αιτία  να λάβει όνομα όλη η συνοικία. 
Ρολόγια και Πειραιάς λοιπόν, διατηρούν μια σχέση διαχρονική. Σημαντική θέση στην ιστορία των ρολογιών της πόλης κατέχει και το Ρολόι στο Πασαλιμάνι. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 η συνάντηση τριών διαφορετικών δρόμων σε ένα σημείο, μπροστά από τον κινηματογράφο «Σπλέντιτ», οριοθετούσε μια μικρή κενή έκταση, ένα ξέφωτο. Αυτό διαμορφώθηκε σε  μικρή πλατεία, η οποία δεν είχε ούτε κυκλικό σχήμα, ούτε τριγωνική ήταν. Το σχήμα της ήταν παράξενο γιατί ήταν ελλειπτικό! Για αυτό και οι Πειραιώτες με την περιπαικτική τους πάντα διάθεση την αποκαλούσαν «Αυγό» (κατά τον παλαιότερο τρόπο γραφής). 

Η πλατεία που προϋπήρχε στο Πασαλιμάνι πριν ακόμα την οικοδόμηση του ρολογιού και που έφερε την ονομασία “ΑΒΓΟ”(ή αυγό κατά την παλαιότερη γραφή), λόγω φυσικά του χαρακτηριστικού σχήματός της που έμοιαζε με ένα μεγάλο αβγό! 

Το «αυγό», έγινε γνωστό στους κατοίκους πολλά χρόνια πριν ακόμα οικοδομηθεί το ρολόι. Οι διάφοροι καφενέδες που έδρευαν στο αντικριστό από το «Αυγό» πεζοδρόμιο πλήρωναν στον Δήμο Πειραιά τέλη και ανέπτυσσαν τραπεζοκαθίσματα. 

Το 1938 διορίστηκε δήμαρχος Πειραιά από τον Ιωάννη Μεταξά, ο μέχρι τότε Πρόεδρος του Ολυμπιακού, ο Μιχάλης Μανούσκος, ο οποίος κατάφερε μέσα σε δύο περίπου χρόνια, με την βοήθεια του καθεστώτος Μεταξά, να προχωρήσει σε μεγάλα έργα στον Πειραιά που σε άλλες συνθήκες θα απαιτούσαν τριπλάσιο και μεγαλύτερο ίσως χρόνο. Μακρά η λίστα των έργων του Μανούσκου, που έστω κι αν ήταν διορισμένος και όχι εκλεγμένος, αγαπήθηκε από τους Πειραιώτες γιατί πονούσε και αγαπούσε την πόλη που δημάρχευε. Τα έργα του διαιρούνταν σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Στα έργα υποδομής και στα έργα εξωραϊσμού (εμφάνισης). Φρόντιζε να τα κάνει ταυτόχρονα και τα δύο. 

Το ρολόι στο Πασαλιμάνι με τις χαρακτηριστικές ζαρντινιέρες του Αριστείδη Σκυλίτση, κατά την περίοδο της Χούντας. 
Το ρολόι στο Πασαλιμάνι το 1979 με τις χαρακτηριστικές καρέκλες εκείνης της εποχής

Τα μεγάλα σε έκταση έργα του όταν ολοκληρώνονταν, παραδίδονταν ύστερα από μια μονάχα τελετή εγκαινίων! Επρόκειτο δηλαδή για ομαδικά εγκαίνια έργων.  
Ανάμεσα στα εγκαίνια τέτοιων ομαδικών έργων συγκαταλέγεται λοιπόν και το Ρολόι στο Πασαλιμάνι, η κατασκευή του οποίου ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 1940 και ολοκληρώθηκε τον Μάιο του ίδιου έτους.  
Το ρολόι ήταν έτοιμο και λειτουργούσε από τις αρχές του Μαΐου του ’40 όμως ο Δήμαρχος ανέμενε να ολοκληρωθούν και τα υπόλοιπα έργα ώστε να γίνουν εγκαίνια μια φορά για το σύνολό τους. Αυτά τα εγκαίνια έγιναν στις 14 Μαΐου 1940 και περιελάμβαναν την ολοκλήρωση του αποχετευτικού αγωγού με τον θα οποίο καθαρίζονταν τα νερά του Πασαλιμανιού (Λιμένα Ζέας), τα οποία ήταν ακάθαρτα και βρωμούσαν. Περιελάμβαναν επίσης την κατασκευή της παράλιας λεωφόρου της Πειραϊκής (Ακτής Θεμιστοκλέους), την παράλια λεωφόρο της Καστέλλας (Λεωφόρος Φαλήρου) και διάφορα άλλα έργα καλλωπισμού, ανάμεσα στα οποία περιλαμβανόταν και το ρολόι στο Πασαλιμάνι. 

Όλος ο Πειραιάς την 14η Μαΐου 1940 είχε σημαιοστολιστεί ενώ οι Πειραιώτες από το πρωί βρίσκονταν στους δρόμους καθώς τα εγκαίνια θα τελούσε ο ίδιος ο Ιωάννης Μεταξάς που θα κατέβαινε στον Πειραιά. Σχολεία, φυσιολατρικά σωματεία, σύλλογοι και ενώσεις, προεδρεία βιομηχάνων, εμπόρων, επαγγελματιών, βιοτεχνών είχαν λάβει θέση. Κέντρο των εκδηλώσεων την ημέρα εκείνη ήταν η Φρεαττύδα όπου είχε στηθεί μια ξύλινη εξέδρα για τους επίσημους, δίπλα ακριβώς από την προτομή του Λάμπρου Πορφύρα. 
Στην εξέδρα πίσω από τους Μεταξά, Μανούσκο και Κοτζιά, ήταν και ο Δήμαρχος Αθηναίων ο Πλυτάς, οι Δήμαρχοι Αγίου Γεωργίου (νυν Κερατσινίου) Φίλανδρος και Νέας Κοκκινιάς (νυν Νίκαιας) Μήλιος και όλες οι αρχές της πόλης. 
Όσον αφορά στο Ρολόι στο Πασαλιμάνι, ο Μανούσκος σε προγενέστερες εξορμήσεις του είχε μετατρέψει πολλά όμοια τέτοια μικρά ξέφωτα που παρεμβαλλόταν ανάμεσα σε δρόμους, σε νησίδες πρασίνου. Γνωστές οι επταήμερες εξορμήσεις του που λάμβαναν τις ονομασίες «Εβδομάδα Πρασίνου»  και «Εβδομάδα Ανθέων». Πρόθεση του Μανούσκου ήταν η μετατροπή της μικρής πλατείας «Αυγού», σε μια ακόμα νησίδα πρασίνου. Αργότερα όμως, λόγω του ότι η νησίδα αυτή βρισκόταν σε ζώνη παράλιας εμφάνισης, αποφάσισε στο κέντρο της να τοποθετήσει ένα πέτρινο ρολόι. Ωστόσο είχε παραγγείλει έξι συνολικά τετράπλευρα ρολόγια! 

Ο κήπος που υπάρχει περιμετρικά του ρολογιού

Το ένα εξ αυτών το τοποθέτησε στο Πασαλιμάνι στο «Αυγό». Τα υπόλοιπα πέντε ρολόγια είχε πρόθεση να τα τοποθετήσει ως εξής.

  •  Ένα στην είσοδο της οδού Σχιστής ώστε να είναι ορατό σε όποιον ερχόταν από το Τουρκολίμανο, 
  • Το δεύτερο στην Πλατεία του ναού του Αγίου Βασιλείου, 
  • Το τρίτο στη συνοικία των Κρητικών, έξω ακριβώς από τα γραφεία της Κρητικής Αλληλεγγύης «Η ΟΜΟΝΟΙΑ», 
  • Το τέταρτο στα Καμίνια στο κέντρο της πλατείας που εκείνη την εποχή διαμόρφωνε και 
  • Το πέμπτο τέλος στην Δραπετσώνα στην οδό Ελαιουργίας

Όμως μέχρι να παραλάβει τους ωρολογιακούς μηχανισμούς και να διαμορφώσει τα σημεία ανακόπηκε από την κήρυξη του Ελληνο-ιταλικού πολέμου τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Έτσι μόνο το ένα από τα έξι συνολικά ρολόγια του Μανούσκου πρόλαβε να εγκατασταθεί.
Έκτοτε το ρολόι του Πασαλιμανιού άρχισε να γράφει την δική του ιστορία. Όταν κάποτε ο πόλεμος τελείωσε η ειρήνη βρήκε τον Πειραιά με κατεστραμμένο το εμπορικό του λιμάνι. Βασιλική αποβάθρα δεν υπήρχε πια, ενώ η προσέγγιση πλοίων ήταν επικίνδυνη υπόθεση λόγω διασποράς ναυαγίων και ναρκών. Την αρχή έκαναν οι Βρετανοί το 1944 όταν αποβιβάστηκαν για ασφάλεια μπροστά στο Ρολόι στο Πασαλιμάνι. Κατά μήκος του δρόμου εκατοντάδες Πειραιώτες είχαν συγκεντρωθεί να δουν από κοντά τους συμμάχους να αποβιβάζονται.

Αποβίβαση συμμαχικών δυνάμεων στο Πασαλιμάνι, 1944. Πίσω διακρίνεται το Ρολόι του Μανούσκου (φωτογραφίες πάνω και κάτω)

Έκτοτε αποφασίστηκε η υποδοχή επισήμων να γίνεται στο λιμένα Ζέας, στη θέση σκαλάκια μπροστά από το Ρολόι του Πασαλιμανιού. Το Ρολόι του Μανούσκου βρέθηκε να φιγουράρει στην υποδοχή του Νάσερ, του Γιουγκοσλάβου Στρατάρχη Τίτο, του Αυτοκράτορα της Αιθιοπίας Σελασιέ και σε άλλες προσωπικότητες της εποχής. 

5 Ιουνίου 1954 – Υποδοχή επισήμων στα σκαλάκια του λιμένα Ζέας, μπροστά από το ρολόι 
17 Σεπτεμβρίου 1955 – Υποδοχή Βασ. Παύλου και Φρειδερίκης από τον Αρχιεπίσκοπο Σπυρίδωνα στο Ρολόι στο Πασαλιμάνι 

Στο ρολόι κατέφταναν οι λάντζες φορτωμένες Αμερικανούς ναύτες του έκτου στόλου, κάθε φορά που πλοία του επισκέπτονταν τον Πειραιά. Σπρωξίματα και φασαρίες κάθε τόσο από τους «γλωσσάδες» (διερμηνείς) που τα καμπαρέ της Τρούμπας είχαν μισθώσει με αποστολή να αρπάξουν τους ναύτες την ώρα που έβγαιναν στο ρολόι στο Πασαλιμάνι. Από κοντά και δεκάδες μικροπωλητές που έστηναν πρόχειρα το εμπόρευμά του, που κύρια ήταν τουριστικά μικροαντικείμενα, τσολιαδάκια, Αμαλίες και Παρθενώνες από γύψο. Δεν έλειπαν και απ΄ αυτούς οι φασαρίες για την καλύτερη θέση δίπλα στα σκαλάκια. Οι κάτοικοι της περιοχής συνεχώς διαμαρτύρονταν για την κατάσταση στέλνοντας υπομνήματα σε Δήμο και Αστυνομία αλλά… ματαίως! 

Αμερικανοί του Έκτου Στόλου στο Πασαλιμάνι, μπροστά από το Ρολόι

Η σκηνή αυτή αποτυπώθηκε και στον κινηματογράφο  στην ταινία του Αλέκου Σακελλάριου «Καλώς ήλθε το δολλάριο» (1967), με τον Γιώργο Κωνσταντίνου να μεταμορφώνεται από ντροπαλό καθηγητή Αγγλικών σε αρπακτικό του μπαρ BLUE BLACK με αφορμή την δυσχερή οικονομική του κατάσταση. 
Ο Αλέκος Σακελλάριος έδειχνε ιδιαίτερη προτίμηση στο Ρολόι στο Πασαλιμάνι που είχε φροντίσει να συμπεριλάβει σε μια ακόμα ταινία του που είχε γυρίσει επτά χρόνια νωρίτερα. Γνωστή η σκηνή «Η Αλίκη στο Ναυτικό» (1960) με τον Γιάννη Μαλούχο να υποδύεται τον ναυτικό Δόκιμο να περιμένει στο Ρολόι στο Πασαλιμάνι έχοντας λάβει τη θέση του φίλου του (και Πειραιώτη) Δημήτρη Παπαμιχαήλ, την Αλίκη Βουγιουκλάκη, που επίσης όμως τη θέση της είχε λάβει η Καίτη Λαμπροπούλου. 

Όμως το Ρολόι στο Πασαλιμάνι ήταν το ίδιο δημοφιλές σημείο και για ξένες παραγωγές οι οποίες μάλιστα είχαν προηγηθεί των ελληνικών! Η διεθνής επιτυχία του 1956 «Το παιδί και το Δελφίνι» με πρωταγωνίστρια την Σοφία Λόρεν είχε συμπεριλάβει γυρίσματα τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα, λίγα μέτρα μόλις μακριά από το Ρολόι. Και τα γυρίσματα παρότι έγιναν χειμώνα (Νοέμβριο μήνα) έπρεπε να δείχνουν καλοκαίρι. Και οι ηθοποιοί τρέμοντας επαναλάμβαναν διαρκώς τις ίδιες σκηνές καθώς το πλήθος των περιέργων που είχε συγκεντρωθεί στο ρολόι φώναζαν τη Σοφία Λόρεν να γυρίσει και να τους χαιρετίσει. «Λόρεν! Λόρεν!» παρά το γεγονός ότι τους φώναζε ο βοηθός σκηνοθέτη με ένα χωνί να κάνουν ησυχία. 
Δύο χρόνια αργότερα νέα γυρίσματα στο ρολόι στο Πασαλιμάνι με τον Ρόμπερτ Μίτσαμ για την ταινία «Οργισμένοι λόφοι» (1958). 

Το ίδιο ακριβώς πλάνο με τον χειριστή κάμερας να στέκεται πάνω στη νησίδα του ρολογιού στο Πασαλιμάνι. Δύο διαφορετικά πλάνα στον ίδιο δρόμο με δύο χρόνια διαφορά!
Πάνω:
Στην ταινία “Το παιδί και το Δελφίνι” με τη Σοφία Λόρεν σε γύρισμα του 1956
Κάτω:
Στην ταινία “Οργισμένοι λόφοι” με τον Ρόμπερτ Μίτσαμ σε γύρισμα του 1958

Το ρολόι του Πασαλιμανιού στα χρονικά των ειδήσεων σημαιοστολισμένο να υποδέχεται Βασιλείς και Αυτοκράτορες ή ως φόντο ελληνικών ή ξένων ταινιών, αποτέλεσε φόντο και στις δικές μας αναμνήσεις στις ονειρικές ταινίες της νιότης μας, στα πρώτα ραντεβού, στις πρώτες φιλίες μας. Το ρολόι στο Πασαλιμάνι είναι το ρολόι των αναμνήσεών μας.     

Όταν οικοδομήθηκε το κτήριο στη θέση του ιστορικού κινηματογράφου ΣΠΛΕΝΤΙΤ καθώς το τοπωνύμιο ήταν ήδη γνωστό ως “Ρολόι στο Πασαλιμάνι” ο αρχιτέκτονας τοποθέτησε στην κορυφή του κτηρίου ένα ρολόι! Ωστόσο ύστερα από κάποια χρόνια το αυθεντικό ρολόι του Πασαλιμανιού συνέχισε να είναι το μοναδικό καθώς το δεύτερο του κτηρίου αφαιρέθηκε.

Author

Ο Στέφανος Παν. Μίλεσης είναι Συγγραφέας, Ιστορικός Ερευνητής και Ραδιοφωνικός Παραγωγός. Από το 2016 είναι Πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς.