του Στέφανου Μίλεση
Στη σύγχρονη ιστορία της πόλης επικράτησαν μύθοι σχετικοί με την προέλευση τοπωνυμίων, τους βίους ανθρώπων και ακόμη με τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα. Καθώς αυτοί οι μύθοι είναι πολλοί θα αναφερθώ μόνο στους πιο συνηθισμένους, που χρόνια τώρα τους ακούω οι οποίοι έχουν θεμελιωθεί τόσο βαθιά μέσα στην ιστορική συνείδηση ώστε ακόμα και οποιαδήποτε αναφορά που έχω κάνει στο παρελθόν στέκεται αδύνατη να τους αλλάξει.
Να σημειωθεί πως οι περισσότεροι μύθοι βασίστηκαν στην προφορική παράδοση, είχαν πρωταγωνιστές Τούρκους, γυναίκες ή και τα δύο στοιχεία μαζί!… Ενδεικτικά αναφέρονται μόνο μερικοί από αυτούς τους μύθους.
1. Περί της προέλευσης του ονόματος των κήπων της Τερψιθέας
Ο Μύθος: Όταν οι κήποι στο σημείο αυτό διαμορφώθηκαν το 1853 υποβλήθηκαν διάφορες προτάσεις προς τον Δήμαρχο Πέτρο Ομηρίδη για την ονομασία. Τότε ο Γραμματέας του Δήμου ανέφερε στον Δήμαρχο ένα αίτημα που προέκυπτε από μια ιστορία ενός φίλου του και Φαρμακοποιού του Πειραιά. Πως αυτός ήταν ερωτευμένος με την κόρη του Τούρκου Προξένου στον Πειραιά που λεγόταν Τερψιχόρη που κατοικούσε μαζί με τον πατέρα της κοντά στους κήπους. Ο Φαρμακοποιός παρακάλεσε τον γραμματέα του Δήμου να μεσολαβήσει στον Δήμαρχο, ώστε οι νέοι κήποι που μόλις είχαν διαμορφωθεί να αφιερωθούν στην Τερψιχόρη χωρίς όμως να θιγεί η όμορφη νέα καθώς το όνομά της ήταν γνωστό στην περιοχή. Έτσι ο Δήμαρχος επέλεξε το όνομα Τερψιθέα εννοώντας την Τερψιχόρη, ώστε να προστατεύσει τη φήμη του προξένου και της κόρης του.
Η πραγματικότητα: Το 1853 ο Δήμαρχος Πέτρος Ομηρίδης διαμόρφωσε ένα υπερυψωμένο βραχώδες σημείο της πόλης που εξασφάλιζε ορατότητα και προς τους δύο λιμένες. Από τη μια πλευρά αντίκριζε ο επισκέπτης όλο τον εμπορικό λιμένα, ενώ από τον άλλο τον λιμένα Ζέας. Καθώς η δόμηση τότε ήταν χαμηλή η θέα από όλες της πλευρές ήταν μοναδική για αυτό και οι κήποι που διαμορφώθηκαν έλαβαν την ονομασία Τερψιθέα, αφού εξασφάλιζαν πανταχόθεν θέα. Οι κήποι της Τερψιθέας διατήρησαν το μονοπώλιο της τέρψης που εξασφάλιζε και θέα στους Πειραιώτες μέχρι την εμφάνιση της Συνοικίας Τσίλερ που μετέφερε τον περίπατο από τους κήπους στην Ζέα μέχρι τη σημερινή Πλατεία Αλεξάνδρας.
2. Παραλιακή διαδρομή Πειραϊκής
Ο Μύθος: Από την Φρεαττύδα μέχρι τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων υπήρχε παραλιακός δρόμος ήδη από τα πρώτα χρόνια σύστασης του Δήμου.
Η πραγματικότητα: Η προσέγγιση σε οποιοδήποτε σημείο της Πειραϊκής γινόταν μόνο με βάρκες με τους επιβάτες να καταβάλλουν τα λεγόμενα “βαρκαδιάτικα”. Μόλις την άνοιξη του 1940 οι Ιωάννης Μεταξάς, Κοντζιάς και Μανούσκος (δήμαρχος Πειραιά) άρχισαν να βάζουν μπροστά την κατασκευή παραλιακής διαδρομής βασιζόμενοι σε μελέτη του Ταμείου Μονίμων Οδοστρωμάτων. Η λεωφόρος αυτή που θα περιέβαλε την πειραϊκή χερσόνησο δεν θα κατασκευαζόταν για “τουριστικούς” λόγους ή τέρψης αλλά είχε αποστολή την απευθείας ένωση της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων και των άλλων εγκαταστάσεων του Πολεμικού Ναυτικού με το Ναυτικό Νοσοκομείο της Φρεαττύδας (πρώην Ρωσικό).
Τα έργα ξεκίνησαν με την οικοδόμηση τειχών αντιστήριξης, εκβραχισμό και τοποθέτηση τμημάτων κρασπέδων, που το ένα πλάι στο άλλο “χάραζαν” την διαδρομή ώστε στη συνέχεια να ασφαλτοστρωθούν. Όμως ξέσπασε ο πόλεμος και η κατοχή.
Οι Γερμανοί διέλυσαν τα 3.500 κράσπεδα που είχαν μπει, για να τα χρησιμοποιήσουν για οχυρωματικούς λόγους. Κάποια από αυτά τοποθετήθηκαν ή καλύτερα “πάτησαν” πάνω στους αρχαίους πύργους του Κονώνειου τείχους, συγκολλήθηκαν με μπετόν και έγιναν ένα σώμα με αυτούς. Συνεπώς τα κατάλοιπα των γερμανικών οχυρώσεων της Πειραϊκής είναι μερικά από τα κράσπεδα που ο Μεταξάς είχε τοποθετήσει στην διαδρομή.
3. Περί της προέλευσης ονομασίας “Πασαλιμάνι”
Ο Μύθος: Το λιμάνι της Ζέας είχε λάβει την ονομασία Πασαλιμάνι ήδη από την εποχή της Τουρκοκρατίας, διότι κάποιος Πασάς διατηρούσε χαρέμι, το οποίο κατέβαζε στον έρημο από ανθρώπους λιμένα για να κάνει ανενόχλητο το λουτρό του στην θάλασσα.
Η πραγματικότητα: Όταν οι Τούρκοι αποχώρησαν από την Ελλάδα έψαχναν να βρουν “δικούς τους” ανθρώπους για να μεταβιβάσουν τη γη που κατείχαν πιστεύοντας πως σύντομα θα επιστρέψουν… Έτσι εξασφάλιζαν πως θα λάμβαναν πίσω τη γη από εκείνους στους οποίους την εμπιστεύτηκαν. Έλληνες που απέκτησαν με αυτό τον τρόπο εκτάσεις ή Τούρκοι που τις έχασαν, υπέβαλαν διαρκώς προσφυγές στο ελληνικό κράτος. Καθώς οι υποθέσεις ήταν πολλές στις 26 Ιουνίου 1836 δημιουργήθηκε μια Μικτή Επιτροπή, αρμόδια να εξετάζει τους τίτλους περιουσίας που υποβάλλονταν.
Σε αυτή την επιτροπή υπέβαλε ενστάσεις κατά του Δήμου Πειραιά ο Τούρκος κτηματίας Αχμέτ Αγάς ο οποίος κατείχε επί Τουρκοκρατίας όλην την έκταση πέριξ της Ζέας. Καθώς η υπόθεσή του χρόνιζε ο Δήμος δεν μπορούσε να αξιοποιήσει την παράλια διαδρομή γιατί ήταν του “Πασά το λιμάνι”, έτσι προέκυψε το Πασαλιμάνι. Μάλιστα παλαιότερα το τοπωνύμιο γραφόταν με δύο λέξεις δηλαδή “Πασσά Λιμάνι”. Να σημειωθεί πως η επίσημη ονομασία την ίδια περίοδο του λιμένα ήταν “Μουνιχίας” καθώς ο Ιάκωβος Δραγάτσης αμφισβητούσε πως ήταν αυτό το λιμάνι της Ζέας (στον ίδιο άνθρωπο στηρίζονται κάποιοι σήμερα για να θεμελιώσουν το αφήγημα πως το ταφικό μνημείο του Θεμιστοκλή βρίσκεται στην Δραπετσώνα). Τελικά ο ίδιος ο Δραγάτσης απεκατέστησε το λάθος όταν το 1879 στα θεμέλια μια κατοικίας που ανεγειρόταν κοντά στο θέατρο Τσόχα βρέθηκε μια αρχαία επιγραφή. Αυτή κατέγραφε πως το λιμάνι καλείτο Ζέας ενώ Μουνιχίας είναι το σημερινό Μικρολίμανο. Δυστυχώς ο Ι. Δραγάτσης δεν ζει σήμερα να προβεί σε μια διόρθωση και για το ταφικό μνημείο…
4. Περί του Δημαρχείου Πειραιά του θρυλικού Ωρολογίου
Ο Μύθος: Το ιστορικό Ωρολόγιο του Πειραιά ήταν το Δημαρχείο Πειραιά μέχρι τέλους.
Η πραγματικότητα: Το Ρολόι του Πειραιά παρότι ταυτίστηκε με το Δημαρχείο της πόλης ελάχιστα χρησιμοποιήθηκε για το σκοπό αυτό. Ήδη από την κατασκευή του οικοδομήθηκε για να στεγάσει το Χρηματιστήριο Εμπορευμάτων. Δημαρχείο έγινε επί Δημάρχου Σκυλίτση (1883 – 1887) όταν αυτός διαπίστωσε πως ένα δημοτικό κτήριο στο κέντρο της παραλίας είχε μετατραπεί σε λέσχη. Τότε έδωσε εντολή να μεταφερθούν σε αυτό οι υπηρεσίες του Δήμου, που έμειναν εκεί μέχρι το 1916. Ουσιαστικά τα χρόνια που λειτούργησε ως δημαρχείο ήταν μονάχα αυτής της περιόδου.
Ακολούθησε ο εθνικός διχασμός και οι υπηρεσίες του Δήμου μεταφέρθηκαν στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. Στη συνέχεια έγινε η μεταφορά τους στην οικία Ρεπετσά στην Ευαγγελίστρια κι ύστερα στην οικία Δηλαβέρη στη σημερινή Ηρώων Πολυτεχνείου. Με την έναρξη του πολέμου, λόγω βομβαρδισμών, οι δημοτικές υπηρεσίες στεγάστηκαν στο κτήριο του Κινηματοθεάτρου ΠΑΛΛΑΣ στο Πασαλιμάνι. Επί κατοχής μια υπηρεσία μόνο του Δήμου μεταφέρθηκε εκεί, αλλά καθώς εξαιτίας του “συμμαχικού” βομβαρδισμού του 1944 σκοτώθηκαν οι Κούρος, Χριστοδούλου και Κοτσώνης (δημοτικοί υπάλληλοι που έτρεξαν αργοπορημένα σε καταφύγιο), διατάχθηκε η εκκένωση και μεταφορά όλων των υπηρεσιών του Δήμου ξανά στο οίκημα Ρεπετσά στην Ευαγγελίστρια.
Μεταπολεμικά στο Ρολόι στεγαζόταν η Ναυτική Διοίκηση Αιγαίου του Π.Ν. Το 1954 προτάθηκε και σχεδόν ήταν έτοιμη να υλοποιηθεί η μεταφορά του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος σε αυτό.
Να αναφερθεί πως από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 οι υπηρεσίες του Δήμου στεγάζονταν στο λεγόμενο “Πνευματικό Κέντρο” αυτό δηλαδή που σήμερα είναι στην Πλατεία Κοραή το γνωστό σε όλους Δημαρχείο. Να σημειωθεί πως σε όλη την ιστορική πορεία του Ρολογιού στο ισόγειό του λειτουργούσε το καφενείο του Α. Κομνηνού.
