του Στέφανου Μίλεση
Ο Δήμος Πειραιά στην παράλια ζώνη του εμπορικού λιμένα του, διατηρούσε τα παλαιότερα χρόνια δύο σημαντικές πλατείες. Η μια ήταν η Πλατεία Καραϊσκάκη και η άλλη ήταν η Πλατεία Θεμιστοκλέους. Στην πρώτη, στην Πλατεία Καραϊσκάκη, δέσποζε τα άγαλμα του Γεωργίου Καραϊσκάκη, του στρατάρχη της Επανάστασης που έπεσε στη μάχη του Ανάλατου αφού πρώτα είχε δώσει πολλές νικηφόρες μάχες στον Πειραιά κατά των Οθωμανών.
Στην δεύτερη πλατεία, δέσποζε η προτομή του Θεμιστοκλή ο οποίος ήταν εκείνος που οραματίστηκε την αξιοποίηση και των τριών φυσικών λιμανιών του Πειραιά, την ανάδειξή του σε ναυτική δύναμη και την οχύρωσή του προς όφελος φυσικά της Αθήνας. Η Πλατεία Θεμιστοκλέους ήταν τότε η δεύτερη μεγαλύτερη πλατεία στον Πειραιά. Στο κέντρο της ο Δήμαρχος Πέτρος Ομηρίδης (1841 – 1845) είχε στήσει την προτομή του Θεμιστοκλή σε μια υψηλή κολόνα ώστε να είναι ορατή από μακριά. Λέγεται πως η προτομή ήταν στραμμένη προς το ταφικό του μνημείο στην Ακτή Θεμιστοκλέους στην Πειραϊκή. Στην ίδια πλατεία υπήρχε επίσης μια δημόσια κρήνη για τροφοδοσία νερού.
Η Πλατεία Καραϊσκάκη μέχρι σήμερα υφίσταται, ενώ η Πλατεία Θεμιστοκλέους όχι. Σήμερα όλοι γνωρίζουμε πως η Πλατεία Θεμιστοκλέους πωλήθηκε από τον Δήμο Πειραιά χωρίς να έχουν γίνει ποτέ γνωστά τα γεγονότα που προηγήθηκαν της πώλησης. Η πώληση της Πλατείας αποδόθηκε τότε στα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε ο Δήμος. Μάλιστα η πεποίθηση αυτή είναι τόσο ισχυρή που ακόμα και σήμερα όσοι καταγράφουν την ιστορία της πόλης αναφέρουν αυτή ως αιτία πώλησης της πλατείας.
Όμως η αίτια ήταν διαφορετική. Η πώληση πραγματοποιήθηκε για να αποτραπεί η απαλλοτρίωση της Πλατείας Θεμιστοκλέους προς όφελος των προσφύγων. Το ιστορικό που είχε προηγηθεί ήταν το εξής.
Μετά την καταιγίδα της Μικρασιατικής καταστροφής του ’22 ο Δήμος Πειραιώς επέτρεψε την εγκατάσταση προσφύγων σε πλατείες και άλλους ελεύθερους χώρους ως προσωρινή λύση των συνεχών αφίξεων. Όμως όσο ο καιρός περνούσε οι διάφορες πλατείες της πόλης απελευθερώνονταν, ενώ αντίθετα οι Πλατείες Καραϊσκάκη και Θεμιστοκλέους συνέχιζαν να είναι καταλυμένες από πρόσφυγες. Είχαν ανεγερθεί παραπήγματα αρχικά για να στεγάσουν τους πρόσφυγες που σύντομα όμως κατέληξαν σε παραπήγματα εμπορικής χρήσης. Οι πρόσφυγες μετέβαλλαν και τις δύο πλατείες σε αγορές λειτουργώντας καταστήματα που στερούνταν αδείας, πωλώντας ό,τι μπορούσε ο καθένας. Είχαν δηλαδή δημιουργηθεί δύο κέντρα παραεμπορίου κοντά στο εμπορικό κέντρο Πειραιά.
Ο καιρός περνούσε, η κατάσταση παγιωνόταν και καθώς ο Δήμος είδε πως το θέαμα που παρουσίαζαν ήταν άθλιο, αποφάσισε να γκρεμίσει τα αυθαίρετα παραπήγματα και στη θέση τους να κατασκευάσει ομοιόμορφα λιθόκτιστα περίπτερα. Έτσι οι πρόσφυγες πείστηκαν να αποχωρήσουν προσωρινώς, γνωρίζοντας πως θα μπουν σε καλύτερους χώρους. Όμως όταν τα περίπτερα κατασκευάστηκαν ο Δήμος Πειραιώς πιεζόμενος από τον εμπορικό κόσμο της πόλης, έλαβε την απόφαση αντί των προσφύγων να τα ενοικιάσει και σε “γηγενείς εμπόρους” αφού μάλιστα θα κατέβαλλαν και σοβαρό ενοίκιο από το οποίο ο Δήμος θα είχε ένα ακόμα έσοδο.
Τότε οι πρόσφυγες ξεσηκώθηκαν και κάνοντας πορείες διαμαρτυρίας αιτήθηκαν προς το κόμμα των Φιλελευθέρων που τους στήριζε, οι δύο πλατείες στις οποίες δραστηριοποιούνταν επαγγελματικά να απαλλοτριωθούν προς όφελός τους. Να σημειωθεί πως οι απαλλοτριώσεις εκτάσεων που είχαν καταληφθεί από πρόσφυγες μέχρι τότε αποτελούσε συνηθισμένη τακτική για λόγους μόνο οικιστικούς και όχι επαγγελματικής αποκατάστασης. Συνεπώς ζητούσαν επέκταση νομοθεσίας και για καταλήψεις χώρων επαγγελματικής προσφυγικής δραστηριότητας.
Το κόμμα των Φιλελευθέρων εκπροσωπώντας και στηρίζοντας το προσφυγικό στοιχείο προχώρησε στην κατάρτιση σχεδίου νόμου οι διατάξεις του οποίου πρόβλεπαν την απαλλοτρίωση από “αστούς πρόσφυγες” παντός ακινήτου ακόμα και γηπέδου εντός σχεδίου πόλεως και για την επαγγελματική τους αποκατάσταση. Επρόκειτο για μια καθαρή “φωτογραφική” διάταξη που έδινε το δικαίωμα στους πρόσφυγες να εγκατασταθούν νόμιμα στις πλατείες που είχαν καταλάβει…
Οι έμποροι του Πειραιά από την πλευρά τους, γνώριζαν πως η εφαρμογή του νόμου “περί απαλλοτριώσεως” θα τους οδηγούσε σε οικονομικό μαρασμό. Οι πρόσφυγες θα αποκτούσαν πλέον το νόμιμο δικαίωμα πλέον να εμπορευθούν σε ιδιαίτερα κεντρικά σημεία της πόλης συγκριτικά με αυτούς που διατηρούσαν καταστήματα στην περιφέρεια της πόλης. Τότε συγκεντρώθηκαν και πήγαν στον Δήμαρχο Τάκη Παναγιωτόπουλο που ήταν σημαντικό πρόσωπο για τους Φιλελεύθερους αφού η τράπεζά του, η “Τράπεζα Παναγιωτόπουλου” χρηματοδοτούσε το κόμμα. Ζήτησαν να μεσολαβήσει ώστε να υπάρξει καθυστέρηση στην ψήφιση του σχεδίου ώστε να δοθεί χρόνος για τη διευθέτηση του προβλήματος.
Πραγματικά ενώ το σχέδιο νόμου συντάχθηκε το 1925 – ’26 η ψήφιση και δημοσίευσή του ως Ν. 5545 πραγματοποιήθηκε στις 9 Ιουλίου 1932, στο ΦΕΚ Α’ 220.
Πώς άραγε ο χρόνος που μεσολάβησε θα μπορούσε να επιλύσει το πρόβλημα που είχε δημιουργηθεί; Οι έμποροι Πειραιά στο διάστημα που μεσολάβησε πραγματοποιήθηκαν μεγάλες κινητοποιήσεις και προσφυγή σε βουλευτές και πολιτευτές του Λαϊκού κόμματος και προς τον Δήμαρχο Πειραιά. Το 1926 ο Δήμαρχος Τάκης Παναγιωτόπουλος κάτω από την πίεση που δέχθηκε, εισηγήθηκε στο Δημοτικό Συμβούλιο την δημοπρασία για την εκποίηση της πλατείας Θεμιστοκλέους διαστάσεων 3.000 τετραγωνικών πήχεων. Το Δημοτικό Συμβούλιο διαφώνησε με αιτιολογία πως οι πλατείες δεν εκποιούνται. Τότε ο Τάκης Παναγιωτόπουλος πέτυχε τη μεταρρύθμιση του σχεδίου πόλεως και την κατάργηση της πλατείας μέσω του αποχαρακτηρισμού της. Η έκταση πλέον δεν ήταν πλατεία αλλά ένα απλό οικόπεδο που μπορούσε να εκποιηθεί!
Ο πλειοδότης σύμφωνα με τους όρους της δημοπρασίας είχε την υποχρέωση να διατηρήσει στην πλατεία τους παραγκούχους – πρόσφυγες μέχρι ενάρξεως των εργασιών οικοδόμησης που ορίστηκαν για τις 31 Αυγούστου 1927.
Την καλύτερη προσφορά υπέβαλε η Εθνική Τράπεζα δια του τμηματάρχου του υποκαταστήματός της στον Πειραιά, Ευάγγελου Γιαννόπουλου, με τίμημα 13 εκατομμυρίων δραχμών. Πραγματικά η Εθνική Τράπεζα άρχισε τις εργασίες για την ανέγερση Μεγάρου μέσα στις ημερομηνίες που είχαν καθοριστεί. Το Μέγαρο αυτό είναι σήμερα το γνωστό ως Μέγαρο του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου (ΝΑΤ).
Ο όρος που είχε τεθεί στην εκποίηση πως οι πρόσφυγες θα παρέμεναν στην πλατεία μέχρι την έναρξη των εργασιών ξεπεράστηκε από την Εθνική Τράπεζα πριν ακόμα αρχίσουν οι εργασίες. Η Εθνική Τράπεζα ανακοίνωσε πως “καταβάλλει το επιπρόσθετο ποσό των 2.000.000 δραχμών δια την ανέγερσιν ευπρεπών συνοικιακών αγορών δια την εγκατάστασιν των απομακρυνομένων εκ της πλατείας Θεμιστοκλέους κατόχων παραγκών” (Εφημερίδα ΣΦΑΙΡΑ, φ. 1 Ιουλίου 1926, σελ. 2). Δηλαδή χρηματοδότησε την απομάκρυνση των προσφύγων – παραγκούχων, πριν ακόμα εκπνεύσει η προθεσμία.
Όσο για την πλατεία Καραϊσκάκη οι έμποροι είχαν προτείνει η κυριότητά της να μεταφερθεί στην αρχή λιμένος. Τελικά όμως η Πλατεία Καραϊσκάκη παρέμεινε στην ιδιοκτησία του Δήμου Πειραιώς με τους πρόσφυγες να συνεχίζουν να την έχουν καταλάβει για καιρό.
Με την ιστορία απομάκρυνσης των προσφύγων από την Πλατεία Θεμιστοκλέους μέσω της πώλησής της σχετίζονται και οι εμπρησμοί που σημειώθηκαν στην Πλατεία Καραϊσκάκη το 1929 . Η φωτιά κατέστρεψε ολοσχερώς τα λιθόκτιστα περίπτερα του Δήμου τα οποία είχαν νοικιάσει και γηγενείς έμποροι αλλά περισσότεροι οι πρόσφυγες.
Μια ακόμα όμοια πυρκαγιά με την πρώτη επαναλήφθηκε το 1938 στα λιθόκτιστα του Δήμου που είχαν οικοδομηθεί εκ νέου μετά την καταστροφή τους το 1929. Και οι δύο πυρκαγιές, από την προανάκριση που διενεργήθηκε, προέκυψε πως προκλήθηκαν από εμπρησμούς.
Εξάλλου το 1939 ο Ιωάννης Μεταξάς προχώρησε στην διαμόρφωση της Πλατείας Καραϊσκάκη εκ θεμελίων, με αφορμή την καταστροφή του 1938 σε σχέδιο το οποίο φυσικά δεν πρόβλεπε την ύπαρξη οποιασδήποτε αγοράς προσφυγικής ή μη δίνοντας οριστικό τέλος στην παραμονή παραγκούχων επί της πλατείας.
Στον έντυπο τύπο (τοπικό και πανελλήνιο) επικράτησε η αόριστη φήμη περί πώλησης της Πλατείας Θεμιστοκλέους για οικονομικούς λόγους, που όπως είπαμε υιοθετήθηκε και μέχρι σήμερα καταγράφεται ως αιτία. Φυσικά δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να καταγραφεί η πραγματικότητα πως ο Τάκης Παναγιωτόπουλος βασικό στέλεχος των Φιλελευθέρων και Δήμαρχος Πειραιά είχε αναγκαστεί να πωλήσει την πλατεία για να μην απαλλοτριωθεί από τους πρόσφυγες. Το κόμμα των Φιλελευθέρων ήταν ο πυλώνας του προσφυγικού στοιχείου στον Πειραιά. Ωστόσο το μέλλον του Τ. Παναγιωτόπουλου δεν ήταν ρόδινο αφού στις 14 Δεκεμβρίου 1931 εξέπεσε των καθηκόντων του και οδηγήθηκε στις Αγροτικές Φυλακές Τίρυνθας καταδικασμένος για απάτη και υπεξαίρεση μεγάλου χρηματικού ποσού από τα ταμεία του Δήμου Πειραιά.
