Το μνήμα του Γάλλου.

Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης

Πίσω από το “Συμμαχικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο Φαλήρου – Μνημείο Αθήνας” στο Παλαιό Φάληρο, με είσοδο από την οδό Εθνάρχου Μακαρίου υπάρχει μια μικρή γωνιά που φέρει στους οδικούς χάρτες την ονομασία “Γαλλικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο”.

Αυτή η μικρή έκταση που φιλοξενεί μόλις 13 μνήματα στον αριθμό, με σημαντικότερο όλων το περίφημο Μνημείο των Αγγλογάλλων νεκρών του Πειραιά του 1854, στέκεται αδιάψευστος μάρτυρας δραματικών γεγονότων που συνέβησαν στον Πειραιά επί βασιλείας Όθωνα. Το “Μνήμα του Γάλλου” εμπλέκει διαφορετικά ιστορικά γεγονότα, που σχετίζονται με τον πόλεμο της Κριμαίας, την τρομερή χολέρα, τον Τινάν, το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα, το συμμαχικό Κοιμητήριο του Νέου Φαλήρου, τη γαλλική κατοχή του 1917 και φτάνει μέχρι στις μέρες μας με το μικρό τμήμα του Γαλλικού κοιμητηρίου στο Παλαιό Φάληρο, αναπόσπαστο τμήμα του “Συμμαχικού Στρατιωτικού Κοιμητηρίου Φαλήρου”.

Δίπλα από το Συμμαχικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο στο Παλαιό Φάληρο, στην οδό Εθνάρχου Μακαρίου βρίσκεται η είσοδος του μνημείου που κάποτε δέσποζε σε λόφο του Πειραιά και αργότερα στο κοιμητήριο του Νέου Φαλήρου.

Η ιστορία αρχίζει από μια μια βραχώδη προεξοχή του λόφου της Καστέλλας που βλέπει προς φαληρικό Αλίπεδο (βοϊδολίβαδο). Σε αυτήν εγκατέστησαν το 1854 οι Γάλλοι στρατιώτες το στρατόπεδό τους όταν κλήθηκαν να επιβάλουν το συμφέρον των κυβερνήσεών τους έναντι των εθνικών μας προσδοκιών που είχε γεννήσει ο λεγόμενος Κριμαϊκός πόλεμος. Οι Γάλλοι στρατιώτες με τη συνδρομή των αριθμητικά λιγότερων Άγγλων, κλήθηκαν να επιβάλλουν από κοινού την κατοχή στην πόλη, ώστε να εξαναγκάσουν-εκβιάσουν τον Βασιλιά Όθωνα και την ελληνική κυβέρνηση να κρατηθούν μακριά από οποιαδήποτε ανάμιξη στον Κριμαϊκό πόλεμο που την ίδια εποχή είχε ξεσπάσει. Μαζί όμως με την επιβολή της θέλησης ή καλύτερα των συμφερόντων των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων που εκπροσωπούσαν, ο στρατός κουβάλησε την τρομερή χολέρα σε μια πόλη ο πληθυσμός της οποίας δεν έφτανε ούτε τις 10 χιλιάδες. Διότι ο στρατός των Γάλλων που είχε καταφτάσει στον Πειραιά υπό τις διαταγές του τρομερού Μπαρμπιέρ Ντε Τινάν, είχε βρεθεί πρώτα στην Κριμαία όπου η χολέρα ήδη εκεί θέριζε αδιάκριτα.

Στην σημερινή Πλατεία “Γάλλου Στρατιώτη” που σχηματίζεται μετά το πέρας της οδού Αϊδινίου είχαν εγκαταστήσει το στρατόπεδό τους οι Αγγλο-Γάλλοι του Τινάν το 1854.

Ο λόφος από την κάτω πλευρά του, παράλληλα με την οδό Ομηρίδου Σκυλίτση. Μετά την αρχαία οχύρωση του νοτίου σκέλους των Μακρών Τειχών βρίσκεται η Εστία Ναυτικών. Στην κορυφή αυτού του λόφου δέσποζε το στρατόπεδο των Αγγλογάλλων και φυσικά το Μνημείο των νεκρών Αγγλογάλλων που θα τοποθετηθεί στη συνέχεια.

Το σπίτι που σήμερα βρίσκεται στη θέση του Ταφικού Μνημείου (οβελίσκου)

Στα δεξιά της φωτογραφίας εκεί που σήμερα βρίσκεται μια εγκαταλειμμένη οικία (πίσω από το δένδρο) έστεκε ο οβελίσκος ή αλλιώς το Μνήμα του Γάλλου

Όμως μέχρι τις 15 Ιουλίου η νόσος έφυγε από τα στενά όρια του νοσοκομείου και απλώθηκε στον Πειραϊκό πληθυσμό. (σχετική η ανάρτηση: “Ημερολόγιο Χολέρας“)

Ο Βασιλιάς Όθωνας κατέγραψε στο ημερολόγιό του:“…η χολέρα μάστιζε τον γαλλικό στρατό εν Πειραιεί και οι αρχηγοί των είχον την ανοησίαν να το κρύπτουν επιμελώς σκάπτοντες δια νυκτός μέγαν λάκκον, όπου ερρίπτοντο οι νεκροί αφανώς”. Δυστυχώς ο επικεφαλής Τινάν τελείως απερίσκεπτα εκτός από την ανοησία του μυστικού ομαδικού τάφου, δεν έλαβε κανένα μέτρο όπως να θέσει την πόλη σε απομόνωση με αποτέλεσμα όσοι έφευγαν να μεταδίδουν τη χολέρα στις περιοχές όπου κατέφευγαν.

Στο γαλλικό στρατόπεδο αφού είδαν πως ήταν μάταιο να θάβουν σε κοινό λάκκο τους νεκρούς τους -καθώς το θανατικό είχε λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις- άρχισαν να τους θάβουν στο φαληρικό πεδίο (δεν υπήρχε ακόμα Νέο Φάληρο) δίπλα από το μνημείο του Καραϊσκάκη που έστεκε μόνο του στο έρημο Αλίπεδο. Έτσι σταδιακά οι τάφοι απλώθηκαν σε μια έκταση που όταν 41 χρόνια αργότερα θα αρχίσει η οικοδόμηση του Ποδηλατοδρομίου, θα βρεθεί πίσω από αυτό και πολύ αργότερα στο γνωστό ως βοηθητικό γήπεδο του Σταδίου Καραϊσκάκη. Ο αριθμός των ανδρών που ενταφιάστηκαν στην φαληρική πεδιάδα σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής υπολογίζονται στους 800 στρατιώτες, καθώς τόσοι κατέφθασαν αργότερα από την Γαλλία για να αντικαταστήσουν τους πεθαμένους της χολέρας. Θα πρέπει να σημειωθεί πως οι τάφοι καταλάμβαναν έκταση 20 στρεμμάτων, αριθμός που αναλογεί με τους 3000 περίπου ενταφιασμένους που βρίσκονται σήμερα στα 40 στρέμματα του “Συμμαχικού Στρατιωτικού Κοιμητηρίου Φαλήρου” στο Παλαιό Φάληρο.

Λεπτομέρεια από χάρτη του 1907 που εμφανίζει την ακριβή θέση του Μνημείου των Γάλλων με την ένδειξη “Λευκός Οβελίσκος” (White Obelisk).

Οι Αγγλο-Γάλλοι του στρατοπέδου στην αρχική θέση ενταφιασμού των νεκρών τους, επί του λόφου, φιλοτέχνησαν και τοποθέτησαν έναν οβελίσκο, μια πυραμοειδής δηλαδή στήλη, που σύμφωνα με τα πρότυπα της εποχής συνήθιζαν να τοποθετούν σε στρατιωτικά κοιμητήρια. Σε χάρτες της εποχής το μνημείο καταγράφηκε με την ένδειξη White Obelisk δηλαδή Λευκός Οβελίσκος.

Τοποθέτησαν πάνω της δύο επιγραφές, μια στα γαλλικά και μια αγγλικά, στις οποίες δεν έκαναν λόγο για νεκρούς της χολέρας, αλλά αορίστως περί νεκρών Αγγλο-Γάλλων που πέθαναν στον Πειραιά με τις διάφορες μονάδες όπου αυτοί υπηρετούσαν. Έγραψαν συγκεκριμένα:

Aux militaires / de la brigade Mayran / Anglo-Francaise / morts au Piree / 1854

Leurs camarades / Anglais – 97e regiment / Francais: 23e Leger – 28e de ligne /

12e d’ Artillerie / 3e du genie – 3e d’ infanterie de la marine- Artillerie de la marine.

(Στους Αγγλογάλλους στρατιωτικούς της ταξιαρχίας Mayran, που πέθαναν στον Πειραιά 1854, Οι σύντροφοί τους. Άγγλοι – 97ο σύνταγμα Γάλλοι: 23η Λεζέρ – 28η, 12ο Πυροβολικό- 3η Μηχανικού – 3η Πεζοναυτών – Ναυτικού Πυροβολικού).

Πάνω από τη γαλλική επιγραφή στα δεξιά δηλαδή της στήλης δεσπόζει το γαλλικό έμβλημα, ένας αετός που με ανοιγμένες τις φτερούγες του είναι στραμμένος προς τα δεξιά ευρισκόμενος μέσα σε ένα στεφάνι μυρτιάς και φέρει από πάνω του ένα στέμμα. Πάνω από την αγγλική επιγραφή (στα αριστερά) δεσπόζει ο αγγλικός λέοντας που είναι στραμμένος προς τα αριστερά. Κάτω από τον αγγλικό θυρεό υπάρχει εγχάρακτη η επιγραφή εντός ταινίας “Dieu est mon droit” (“Ο Θεός είναι δικαίωμά μου” βρίσκεται δηλαδή στο πλευρό μου, υποστηρικτής μου).

Στην δεξιά πλευρά το έμβλημα των Γάλλων και στα αριστερά ο λέοντας των Άγγλων

Ο οβελίσκος των νεκρών Αγγλο-γάλλων του Πειραιά του 1854 έμεινε για χρόνια να δεσπόζει πάνω στο ύψωμα και να αποτελεί ένα τοπόσημο σε όσους εισέρχονταν στον Πειραιά. Μάλιστα ονομάτισε και όλη εκείνη την περιοχή κάνοντάς την γνωστή ως “Μνήμα του Γάλλου”, όρος που υφίσταται μέχρι και σήμερα στις συμβολαιογραφικές πράξεις αγοραπωλησιών.

Στο μεταξύ το 1858 η έκταση ενταφιασμού των Αγγλο-Γάλλων στο φαληρικό πεδίο παραχωρήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση με νόμο που ψηφίστηκε στην Βουλή, εξ ημισείας στις Κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Αγγλίας καταλαμβάνοντας έκταση 20 στρεμμάτων και 520 μέτρων κοντά στο μνημείο του Καραϊσκάκη που αρχικά βρισκόταν πίσω από το μετέπειτα ποδηλατοδρόμιο και όχι φυσικά στη θέση που σήμερα βρίσκεται. Για την παραχώρηση αυτής της εθνικής γης σημειώθηκαν αντιπαραθέσεις στη Βουλή καθώς ήταν η πρώτη φορά που εθνικό έδαφος με νόμο περιερχόταν στην ιδιοκτησία σε ευθεία γραμμή στις κυβερνήσεις Αγγλίας και Γαλλίας. Έγινε επίκληση στο θρησκευτικό καθήκον και πως η παραχώρηση αποτελούσε έργο πολιτισμού προς τις δύο μεγάλες και ευεργέτιδες δυνάμεις, της Αγγλίας και της Γαλλίας που ζητούσαν το χώρο για την δημιουργία ταφικών μνημείων και μαυσωλείων. Έτσι δημοσιεύθηκε ο νόμος “Περί παραχωρήσεως εκτάσεως τινος γης εν Πειραιεί εις τας Κυβερνήσεις Αγγλίας και Γαλλίας”.

1858 – Η παραχώρηση της έκτασης στο Νέο Φάληρο, στη θέση Βοδολείβαδο στις κυβερνήσεις Γαλλίας και Αγγλίας ως συμμαχικό νεκροταφείο.

Να αναφερθεί πως στο σημείο που οι Αγγλο-Γάλλοι τοποθέτησαν το μνημείο νεκρών της χολέρας (τέρμα οδού Αηδινίου) ευρισκόταν το 1827 το στρατόπεδο των Ελλήνων της Καστέλλας καθώς πριν από την απόκτηση της ονομασία της περιοχής ως “Μνήμα του Γάλλου” έφερε την ονομασία “Ταμπούρια του Καραϊσκάκη”. Το σημείο άλλωστε είχε τόσο μεγάλη στρατηγική σημασία από τα βάθη της ιστορίας καθώς βρέθηκαν λίθοι, υπολείμματα στρατοπεδεύσεως και οχυρώσεως Ρωμαϊκής αλλά προγενέστερης εποχής. Το στρατόπεδο των Γάλλων κατά την περίοδο καταυλισμού τους είχε επισκεφθεί και ο ζωγράφος Θεόδωρος Βρυζάκης προκειμένου να φιλοτεχνήσει το έργο “Το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα”, το 1855.

Το μνημείο των νεκρών Αγγλο-Γάλλων της χολέρας παρέμεινε για χρόνια στο ίδιο σημείο και μετά το 1858, έτος επίσημης δημιουργίας του συμμαχικού κοιμητηρίου στο Νέο Φάληρο. Κύριος λόγος ήταν η επικρατούσα αντίληψη που ήθελε τους χολεριασμένους έστω και νεκρούς να μεταδίδουν την ασθένεια. Για αυτό και στη μεγάλη πλημμύρα της 14ης Νοεμβρίου 1894 (Αγίου Φιλίππου) εφημερίδα της εποχής απαθανατίζει σε σχέδιο το πλημμυρισμένο κάμπο του Φαλήρου με το “Μνήμα του Γάλλου” να δεσπόζει στην κορυφή του εξώστη.

Η *καταστροφή του Αγίου Φιλίππου (14ης Νοεμβρίου 1896).*
Σημαντικό στοιχείο σε αυτήν την ξένη δημοσίευση αποτελεί και το γεγονός ότι απεικονίζει ακόμα το “Μνήμα του Γάλλου” να βρίσκεται στο ύψωμα, στο τέρμα της σημερινής οδού Αϊδινίου, ενώ το φόντο δείχνει το ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΑΛΙΠΕΔΟ να έχει μετατραπεί σε θάλασσα. Κάτω αριστερά φαίνεται μια εκ των λέμβων που περιγράφει η ΣΦΑΙΡΑ ότι διετέθησαν προς διάσωση ενώ στην βάση του Μνήματος κάθονται κυρίες και παρατηρούν! Ενώ το συμμαχικό κοιμητήριο Νέου Φαλήρου λειτουργεί από το 1858 το Μνήμα του Γάλλου συνεχίζει να βρίσκεται επί του λόφου.

Το “Μνημείο των Γάλλων” φαίνεται πως κατόπιν σειράς διαπραγματεύσεων μεταφέρθηκε εντός του συμμαχικού κοιμητηρίου Νέου Φαλήρου κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, καθώς αφενός κινδύνευε να πέσει από τα έντονα καιρικά φαινόμενα έτσι όπως ήταν εκτεθειμένο, αφετέρου διότι καθώς δέσποζε σε ψηλό σημείο θύμιζε διαρκώς στους διερχόμενους ξενική κατοχή.

Όταν το 1917 ο Πειραιάς βρέθηκε και πάλι στην κατοχή γαλλικών στρατευμάτων (επιχείρηση γαλλικός εσπερινός), οι Γάλλοι καλλώπισαν το κοιμητήριο του Νέου Φαλήρου, απέδωσαν τιμές στους νεκρούς του 1854, πράξεις που απαθανατίστηκαν σε πολλές φωτογραφίες της εποχής.

21 Μαρτίου 1917. Το Μνήμα του Γάλλου φωτογραφίζεται στο κοιμητήριο Νέου Φαλήρου από Γάλλους στρατιώτες

Οι ατομικοί τάφοι του κοιμητηρίου του Νέου Φαλήρου, όπως διακρίνονται στη φωτογραφία του 1917 δεν μεταφέρθηκαν το 1966 στο κοιμητήριο του Παλαιού Φαλήρου. Σε αντίθεση μεταφέρθηκαν μόνο τα μνήματα που είχαν κάποια καλλιτεχνική αξία.

Το συμμαχικό κοιμητήριο του Νέου Φαλήρου παρέμεινε στο σημείο μέχρι το 1966 με πολλές γενιές Νεοφαληριωτών να διατηρούν αναμνήσεις από αυτό. Τα παιδιά του Νέου Φαλήρου χρησιμοποίησαν την έκτασή του για παιχνίδι ανάμεσα στα μνήματα “κάτω από το κυνηγητό του άγρυπνου φύλακα” όπως μου περιέγραψαν. Αξίζει να σημειωθεί πως τόσο στο “Μνημείο των Γάλλων” όσο και στα υπόλοιπα μνήματα του ιδίου κοιμητηρίου που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, σώζονται αυτοσχέδια χαράγματα ονομάτων και σχεδίων όπως ένα λυχνάρι ή αναγραφές ονομάτων προφανώς παιδιών με τα αντίστοιχα έτη που έγιναν…. “Λ. Μαντούβαλος 1893”, “Π.Κ. 1898”, “Μ.Ν. Μιχαήλ”, κ.ο.κ.

Το 1966 μικρός αριθμός μόνο μνημάτων (13 στον αριθμό) μαζί με το “Μνήμα του Γάλλου” μεταφέρθηκαν στο “Συμμαχικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο Φαλήρου – Μνημείο Αθήνας” στο Παλαιό Φάληρο αποτελώντας ένα ξεχωριστό τμήμα του με είσοδο από την οδό Εθνάρχου Μακαρίου. Σήμερα επί του οβελίσκου διακρίνονται δύο επιπρόσθετες επιγραφές στις δύο πλευρές του με ονοματεπώνυμα νεκρών Γάλλων και Άγγλων στρατιωτών του 1854 που δεν υπήρχαν αρχικά. Επίσης στην πρόσοψη τοποθετήθηκε η παρακάτω επιγραφή: