του Στέφανου Μίλεση
Το 1814 συναντήθηκαν στην Οδησσό της Τσαρικής Ρωσίας τρεις φίλοι. Δεν τους γνώριζε κανείς ακόμα, υπό την έννοια ότι ούτε διαπρεπείς φυσιογνωμίες της εποχής ήταν, ούτε στρατιωτικοί, ούτε λόγιοι ή άνθρωποι του πνεύματος, ούτε καν εύποροι υπήρξαν. Διότι ο Νικόλαος Σκουφάς από την Άρτα, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ από την Ήπειρο και ο Εμμανουήλ Ξάνθος από την Πάτμο, ήταν απλοί έμποροι που όμως, είχαν κλείσει βαθιά μέσα στη ψυχή τους τη φλόγα της Ελλάδας, που για αιώνες τη συντηρούσαν άσβεστη, ο πολιτισμός, η ιστορία, τα γράμματα και οι παραδόσεις.
Χρησιμοποιούσαν για τις συναντήσεις τους μια οικία που τους είχε παραχωρήσει ο Μαρασλής, ώστε να μπορούν να συσκέπτονται κρυφά εμπνεόμενοι από τους Θούριους του Ρήγα Φεραίου. Εκεί στην οικία Μαρασλή, στην Οδησσό γεννήθηκε η Φιλική Εταιρεία, η οποία είχε αποστολή την προπαρασκευή του γένους των Ελλήνων προς την εθνική ανάταση. Εάν αναζητούσαμε λοιπόν μια απάντηση στην ερώτηση για το πού γεννήθηκε η ελευθερία των Ελλήνων, αυτή θα ήταν ότι γεννήθηκε πρωτίστως σε εκείνη την οικία Μαρασλή στην Οδησσό της σημερινής Ουκρανίας.
ΠΑΤΡΙΔΑ – ΓΕΝΟΣ – ΕΡΓΑΣΙΑ
Μπορεί μέχρι τότε να είχαν προηγηθεί κι άλλα κινήματα και αγώνες των Ελλήνων, αλλά δεν είχαν επιτύχει καθώς ήταν μεμονωμένα, απουσίαζε η κοινή διεύθυνση του αγώνα, ο επιδιωκόμενος σκοπός, η στρατηγική, τα μέσα, η ηγεσία, οι κατάλληλοι άνθρωποι.
Τρεις έμποροι, που αγωνίζονταν για την εμπορική τους επιβίωση, τρεις κοινοί άνθρωποι, ήταν αρκετοί ώστε να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις εκείνες που θα οδηγούσαν το έθνος να εγερθεί κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι τρεις αυτοί Έλληνες έμποροι του εξωτερικού, αφού έδωσαν μεταξύ τους τα χέρια, ορκίστηκαν στο όραμα που οι ίδιοι είχαν χαράξει, με τα μάτια δακρυσμένα από συγκίνηση και τις καρδιές τους να πάλλονται από τα ρίγη της εθνικής ανάτασης. Και από έμποροι έγιναν απόστολοι της ελευθερίας, αλιείς πατριωτών του Ελληνισμού.
Σκορπίστηκαν σε διαφορετικές κατευθύνσεις για να φέρουν το άκουσμα του ξεσηκωμού, όπως αιώνες πριν έκαναν οι μαθητές του Χριστού που από αλιείς έγιναν Απόστολοι. Και η αρχικά ολιγομελής Φιλική Εταιρεία άρχισε να κατηχεί δεκάδες εκατοντάδες Έλληνες στις τάξεις της. Τα μέλη της Εταιρείας έφτασαν να απαριθμούν χιλιάδες. Καπεταναίοι, οπλαρχηγοί, πρόκριτοι, ιερείς, κάθε είδους Έλληνας μυείτο στην ιδέα που διέδιδε η Φιλική Εταιρεία. Η φλόγα που ξεκίνησε από εκείνη την οικία του Μαρασλή στην Οδησσό, προκάλεσε πυρκαγιά που κατέκαυσε τις ψυχές των Ελλήνων.
Όμως το σπίτι εκείνο του Μαρασλή, η μήτρα της ελληνικής παλιγγενεσίας με τα χρόνια ξεχάστηκε και πέρασε στο περιθώριο. Εκατοντάδες άλλοι ανύποπτοι ένοικοί του, στεγάστηκαν κάτω από την ίδια στέγη που φύλαξε τα οράματα των πρώτων Φιλικών. Και θα έμενε για πάντα στο περιθώριο αν δεν συνέβαινε το εξής καταπληκτικό γεγονός για την Ελλάδα, την ιστορία μας, αλλά και για την πόλη μας, τον Πειραιά!
Το 1990 μια ομάδα επιχειρηματιών του Πειραιά με επικεφαλής τον τότε Πρόεδρο του Εμπορικού Συλλόγου Πειραιά τον Ιωάννη Πολυχρονόπουλο, ταξίδευσε στην Οδησσό με σκοπό τον εντοπισμό και αναστήλωση της οικίας Μαρασλή. Την εποχή εκείνη ένα ταξίδι στη Σοβιετική Ένωση δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Το ίδιο δύσκολο όμως ήταν και τα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν μετά την πτώση του καθεστώτος. Όμως προς πείσμα όλων των εμποδίων, το όραμα που είχαν θέσει ως υψηλή αποστολή οι Πειραιώτες αυτοί επιχειρηματίες, γρήγορα καρποφόρησε.
Το 1993 ύστερα από συμφωνία που επιτεύχθηκε με τον Δήμο της Οδησσού όχι μόνο η οικία Μαρασλή αναστηλώθηκε αλλά και δύο ακόμα οικίες που βρίσκονταν παραπλεύρως αυτής, επί της σημερινής παρόδου Κράσνι. Η δαπάνη όλου του έργου καλύφθηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος από τον Ιωάννη Πολυχρονόπουλο ενώ ελληνικές εταιρείες προσέφεραν τα απαραίτητα υλικά αναστήλωσης.
Ο ίδιος επιχειρηματίας, ο Ιωάννης Πολυχρονόπουλος, πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Ελληνο-Ουκρανικού Συνδέσμου στην αρχή και επιμελητηρίου αργότερα, που σκοπό έχει των προώθηση εμποροοικονομικών και πολιτιστικών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Και έδρα φυσικά του Επιμελητηρίου αυτού είναι ο Πειραιάς.
Όπως οι τρεις έμποροι του 1814, πραγμάτωσαν την ιδέα που έκαιγε σαν φλόγα την ψυχή τους στην Οδησσό, έτσι και σήμερα Πειραιώτες επιχειρηματίες πραγμάτωσαν εκείνο που η Πολιτεία όφειλε να είχε πράξει αλλά αδιαφόρησε.
Αναστήλωσαν την οικία Μαρασλή και την μετέτρεψαν σε Μουσείο Φιλικής Εταιρείας ενώ με δικές τους ενέργειες πέτυχαν τη στέγαση και του παραρτήματος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στην Οδησσό. Οι Πειραιώτες επιχειρηματίες πέτυχαν επίσης τις μετονομασίες μιας πλατείας και ενός δρόμου σε «Πλατεία Ελλήνων» και σε «οδό Ελλήνων» αντίστοιχα.
Προσέφεραν χρήματα για να φιλοτεχνηθούν από πεντελικό μάρμαρο οι προτομές των πρωτεργατών της Φιλικής Εταιρείας, σε ένα ενιαίο έργο με την ονομασία «Όρκος των Ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας», που τοποθετήθηκε στην είσοδο του Μουσείου της Φιλικής Εταιρείας.
Πέτυχαν την αδελφοποίηση των πόλεων του Πειραιά με την Οδησσό, αλλά και των αντίστοιχων Δικηγορικών Συλλόγων τους. Εξέδωσαν βιβλία, διοργάνωσαν μέχρι και έκθεση ελληνικών προϊόντων στην Οδησσό.
Ο Ιωάννης Πολυχρονόπουλος σε αυτό το εγχείρημα βεβαίως δεν στάθηκε μόνος, αλλά στο έργο του αυτό βρήκε και άλλους συμπαραστάτες όπως τους Πέτρο Αρβανίτη, Γεράσιμο – Νικόλαο (Άκη) Μπουγά, Αντώνη Βακαγιαννόπουλο, τους οποίους ενδεικτικά και μόνο αναφέρω, καθώς δεν θα μπορούσα να καταγράψω όλους εκείνους που άλλοτε λίγο, άλλοτε πολύ, προσέφεραν κόπο, χρόνο και χρήμα σε αυτό το έργο εθνικής σημασίας.
Οι Πειραιώτες που πρώτοι ξεκίνησαν τη διοργάνωση εκδηλώσεων για τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου στην Οδησσό, μέσα στο Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας, επέτυχαν δια μέσου των ετών που μεσολάβησαν, να γίνουν αυτές θεσμός και μάλιστα αρκετά γνωστός, το μαρτυρούν άλλωστε τα τουριστικά λεωφορεία των εκδρομέων που κάθε χρόνο τέτοια ημέρα ταξιδεύουν με προορισμό την Οδησσό και το Μουσείο.
Στα πλαίσια αυτών των εκδηλώσεων εορτασμού της 25ης Μαρτίου, βρέθηκα και εγώ μαζί με άλλους Πειραιώτες φέτος στην Οδησσό. Το αεροπλάνο μας αφού διέγραψε δέκα κύκλους πάνω από το αποκλεισμένο λόγω χιονιού, αεροδρόμιο της Οδησσού προσγειώθηκε τελικώς στην ιστορική πολιτεία. Ξαφνιασμένοι από το κρύο που εμείς οι Έλληνες δεν έχουμε μάθει να συναντούμε, αμέσως ζεσταθήκαμε από τη φιλική ατμόσφαιρα ενός λαού που έχει μάθει λόγω των δυσκολιών και των στερήσεων να αντιμετωπίζει τα πάντα με χιούμορ και αισιοδοξία.
– «Μα χιόνι Μάρτιο μήνα;» ρωτήσαμε.
– «Δεν είναι Μάρτιος, είναι 48 Φεβρουαρίου» μας απάντησαν!
Συναντήσαμε πινακίδες δρόμου που ανέγραφαν την απόσταση της πόλης μας από την Οδησσό «Πειραιάς 1111 χλμ».
Οι Οδησσίτες, άνθρωποι κοσμοπολίτες όπως καταδεικνύει η ιστορία τους, διαθέτουν όχι μόνο χιούμορ σε ανεπτυγμένο θα λέγαμε βαθμό, αλλά και φαντασία, η οποία γίνεται πράξη τόσο στην καθημερινή τους ζωή όσο και στους δρόμους της πόλης τους. Όταν λειτούργησε ξενοδοχείο – εστιατόριο με την επωνυμία “ΜΟΖΑΡΤ” έναντι αυτού ακριβώς, ένα άλλο εστιατόριο άνοιξε ανταγωνιστικά, που έφερε την επωνυμία “ΣΑΛΙΕΡΙ”, που ήταν ο υποτιθέμενος μεγάλος αντίπαλός του μεγάλου συνθέτη της κλασικής μουσικής.
Η Οδησσός δεν είναι φυσικά μόνο των Ελλήνων αλλά και των Εβραίων, των Ρουμάνων, των Γάλλων, των Γερμανών, των Αρμενίων και πολλών ακόμα εθνοτήτων που τις προσδίδουν έναν κοσμοπολίτικο και μοναδικό χαρακτήρα.
Οι κάτοικοί της μιλώντας άλλοι Ρώσικα και άλλοι Ουκρανικά, αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες που συναντούν θέτοντας απλά στο επίκεντρο την ίδια τη ζωή, την απόλαυση της καθημερινότητας, τις μικροχαρές τις οποίες μπορεί κάποιος να απολαύσει μόνο όταν έχει “εκπαιδευτεί” μέσα από μακροχρόνια προβλήματα. Και οι Ουκρανοί φαίνεται να είναι ιδιαίτερα εκπαιδευμένοι σε αυτό από την εποχή ακόμα της Σοβιετικής Ένωσης.
Σήμερα στους δρόμους της Οδησσού συναντά κανείς νέους ανθρώπους παρά τα τόσα οικονομικά τους προβλήματα, να χτίζουν τη ζωή και το μέλλον τους, μέσα σε έντονες εικόνες αντίθεσης. Ζευγάρια να παντρεύονται στο δημαρχείο κάθε Σάββατο πρωί και μετά να πηγαίνουν για μια φωτογράφιση στο πάρκο κρατώντας στο χέρι ένα μπουκέτο λουλούδια.
Η αντίθεση βρίσκεται παντού, σε κάθε δρόμο, σε κάθε πλατεία σε μια Ουκρανία, που όπως συμβαίνει με όλες τις χώρες που εξήλθαν από την περίοδο του κομμουνισμού, ακροβατούν ανάμεσα στο παλιό και στο σύγχρονο που ξεπροβάλει δυναμικά. Νέες ευκαιρίες πλουτισμού, ακριβά αυτοκίνητα, τζιπ κυρίως με σκούρα παράθυρα κυκλοφορούν ανάμεσα στα παλιά Lada, αλλά και στα τουριστικού τύπου αλογάκια που οι Οδησσίτες αρέσκονται να κάνουν βόλτες με αυτά.
Επισκεφθήκαμε την οικία Μαρασλή, σημερινό Μουσείο Φιλικής Εταιρείας όπου συναντήσαμε έναν ακόμα Πειραιώτη που κατέβηκε από το Κίεβο για τον εορτασμό. Τον Πρεσβευτή της Ελλάδος στην Ουκρανία, τον Γεώργιο Πουκαμισά (απόφοιτο της Ιωνιδείου) που με την παρουσία του τιμά την Ελλάδα και τον Πειραιά. Μέσα σε κάθε είδους σκοταδισμό που κάποιοι μας επέβαλαν, η προσπάθεια των Πειραιωτών στην Οδησσό, η θέρμη και η προσήλωση στην επίτευξη υλοποίησης μιας ευγενούς ιδέας, ακτινοβολούν ως φάρος ελπίδας.
Βομβαρδισμένοι καθημερινώς από ειδήσεις σκουπίδια, και από την προβολή ανθρώπων του τίποτα και του πουθενά, συχνά μας διαφεύγει το ευγενές, η αγαθή προσπάθεια, η ευεργεσία, η καλή είδηση.
Κυριευμένος από βαθιά συγκίνηση για το έργο εθνικής σημασίας που είδα να διενεργείται στην Οδησσό, με στρατηγικό κέντρο τον Πειραιά, περιηγήθηκα στους δρόμους της πόλης, φωτογραφίζοντας άλλοτε ιστορικά μνημεία και τοποθεσίες και άλλοτε όχι, όπως την Τράπεζα Πειραιώς που ξαφνικά βρέθηκε στο διάβα μου.
Κυριότερο σημείο επίσκεψη στην Οδησσό αποτελεί βεβαίως το κτήριο της Όπερας που αχόρταγα κανείς θέτει στο κλείστρο της φωτογραφικής του μηχανής από όποια πλευρά του κι αν βρίσκεται. Στο σύνολό του ή επικεντρώνοντας στις απίστευτες λεπτομέρειές του χρειάζεται κάποιος αρκετή ώρα για να μπορέσει να θαυμάσει την καταπληκτική αρχιτεκτονική του, να ανάγλυφα διακοσμητικά του στοιχεία ή τα αγάλματα που το λαμπρύνουν περίτεχνα φιλοτεχνημένα.
Και βέβαια δεν θα μπορούσα να μη θαυμάσω και τα πλήθη του κόσμου που κάθε βράδυ κατέκλυζαν την Όπερα για να παρακολουθήσουν τις τόσες πολλές και διαφορετικές παραστάσεις που κάθε μέρα ανέβαιναν. Και μοιραία σκεπτόμενος το δικό μας Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς, δεν μπόρεσα να αποφύγω τα αισθήματα θλίψης και απογοήτευσης που με κατέλαβαν, βλέποντας το πόσο πολύ εμείς οι Πειραιώτες αλλά και οι Έλληνες γενικότερα, που θεωρούμε τους εαυτούς μας “προχωρημένους” -αφού ανήκουμε στην Ευρώπη- εκλαμβάνουμε ως πρόοδο και ευημερία όταν στον ελεύθερο χρόνο μας εξορμούμε σε ταβέρνες και ψητοπωλεία, σε καφετερίες και άλλα πολιτιστικά κέντρα… αδιαφορώντας για τα άδεια έδρανα του θεάτρου μας, τα άδεια θεωρεία, την έλλειψη γνώσης για τη μουσική παιδεία και για κάθε είδους παιδεία που θα έκανε τη ζωή μας καλύτερη κύρια στις μεταξύ μας σχέσεις.
Ο Ελληνισμός της Οδησσού και της ευρύτερης περιοχής της χερσονήσου της Κριμαίας απαριθμεί σήμερα περί τους 150 χιλιάδες. Εκτός από την Οδησσό, στο Κίεβο, στην Μαριούπολη (όνομα προερχόμενο από την Παναγία) ο ελληνισμός έχει μακρές ιστορικές καταβολές που ξεκινούν από τον ελληνικό αποικισμό του 7ου και του 6ου π.Χ., διερχόμενες από την εποχή του Βυζαντίου και φτάνει στα Ορλωφικά και στην εποχή της Μεγάλης Αικατερίνης. Ελληνικά στοιχεία βρίσκονται είτε στο προσκήνιο είτε στο παρασκήνιο κάθε μεγάλου ιστορικού γεγονότος προκαλώντας εντύπωση σε όσους δεν το γνωρίζουν.
Το ξενοδοχείο για παράδειγμα στη Γιάλτα, μέσα στο οποίο υπογράφηκε τον Φεβρουάριο του 1945, η γνωστή συμφωνία της κατανομής του κόσμου, που έμεινε γνωστό ως η “συμφωνία της Γιάλτας”, ήταν παλαιότερα η οικία του Λάμπρου Κατσώνη. Αυτή την οικία μετέτρεψε το Σοβιετικό καθεστώς αργότερα σε ξενοδοχείο με την επωνυμία “Λειβαδιά” και έμελλε να υπάρξει ο τόπος υπογραφής της ιστορικής συμφωνίας.
Κλείνω το μικρό αυτό αφιέρωμα, παραθέτοντας το τραγικό τέλος του αρχηγού της Φιλικής Εταιρείας, του Αλέξανδρου Υψηλάντη.
Μετά την ήττα του ιερού λόχου στο Δραγατσάνι στις 7 Ιουνίου του 1821, ο Υψηλάντης συλλαμβάνεται από τους Αυστριακούς. Μεταφέρθηκε σε απαίσιες φυλακές στο φρούριο του Μουγκάτς. Ο διοικητής της φυλακής γνωρίζοντας ότι ο κρατούμενος είναι Πρίγκιπας τον ειρωνεύεται. Του λέει ότι το κατάλυμά του είναι άξιο του προσώπου του, ευάρεστο, υγιεινό και πλουσίως επιπλωμένο.
Ο Αλέξανδρος μεταφέρεται στο σκοτεινό εσωτερικό μέρος του φρουρίου όπου ρίχνεται σε μικρό σκοτεινό κελί. Του φέρθηκαν όπως σε έναν κακούργο. Στο υγρό εκείνο κελί έμεινε απομονωμένος και ο οργανισμός του ήταν επόμενο να υποκύψει, βασανιζόμενος διαρκώς από πυρετό και άσθμα. Ακόμα και η μάνα του Υψηλάντη, η γηραιά πριγκίπισσα Ελισάβετ η μεγάλη αρχόντισσα του Φαναρίου, στερήθηκε όλων των μέσων της ζωής. Της έλειπε ακόμα και λίγο λάδι για το καντήλι της.
Έπρεπε να φτάσουμε στο 1827 όπου η ελευθερία της Ελλάδας ανέτειλε στον ορίζοντα για να διαταχθεί η απελευθέρωσή του. Έγραψε προς τον αδελφό του Δημήτριο νιώθοντας το τέλος του.
– «Πεθαίνω αλλά η αγαπημένη μου πατρίδα σώζεται…»
Στις 9 Ιανουαρίου του 1828 λίγες μέρες πριν την αποφυλάκισή του είναι κατάκοιτος. Παρά την αρρώστια του δεν σταματά να ρωτά για την Ελλάδα απευθυνόμενος σε εκείνον που του φέρνει τις εφημερίδες, τι γράφουν για την Ελλάδα. «Γράφουν ότι ο Καποδίστριας έφτασε στην Μάλτα και από εκεί φρεγάτα αγγλική θα τον μεταφέρει στην Ελλάδα». «Δόξα σοι ο Θεός» είπε. Έπειτα άρχισε να απαγγέλλει το Πάτερ ημών. Δεν πρόφτασε να το τελειώσει. Εξέπνευσε ξεχασμένος από όλους.
Ας μάθουμε επιτέλους σε αυτόν τον τόπο, να τιμούμε εκείνους που αγωνίζονται για τις πραγματικές αξίες, για να μην μένουν στο περιθώριο…
Παράρτημα φωτογραφικών αναμνήσεων από την Οδησσό:
Οι σκάλες αυτές ενώνουν την Πριμόρσκι με το λιμάνι της Οδησσού. Το 1955 μετονομάστηκαν σε σκάλες Ποτέμκιν, προς τιμή της εξέγερσης του πληρώματος του Θωρηκτού Ποτέμκιν που εκδηλώθηκε το 1905 με αφορμή το λιγοστό φαγητό κακής ποιότητας που οδήγησε σε εξέγερση κατά του Τσάρου.
Όμως τα 192 αυτά σκαλιά, δεν έγιναν διάσημα από την μετονομασία τους, αλλά από τον Ρώσο σκηνοθέτη Σεργκέι Αϊζενστάιν και την ομώνυμη ταινία του βωβού ακόμα κινηματογράφου “Θωρηκτό Ποτέμκιν”. Συγκλονιστική βέβαια η σκηνή όπου οι κάτοικοι της Οδησσού σφαγιάζονται πάνω στα σκαλιά, με το παιδικό καροτσάκι να έχει ξεφύγει από τα χέρια της μάνας και να κατρακυλά ανεξέλεγκτα προς τη βάση της σκάλας.
(Πηγή φωτογραφίας: wikipedia)
