του Στέφανου Μίλεση

Είναι πρωί 27ης Φεβρουαρίου 1926 όταν στο στρατοδικείο Αθηνών διεξάγεται δίκη  με αντικείμενο την πλαστογράφηση καταστάσεων θυμάτων πολέμου. Οι καταστάσεις αυτές εμπεριέχουν εμβόλιμα ονόματα τα οποία παρατύπως εισήχθηκαν και που έχουν ως αποτέλεσμα τη χορήγηση σύνταξης σε άτομα που δεν δικαιούνται να λάβουν. Το δικαστήριο ξεκινά τη συνεδρίαση και ένας από τους συνηγόρους των κατηγορουμένων, ο Δαμασκηνός, απευθυνόμενος προς τον πρόεδρο του δικαστηρίου, που είναι ο Δάρας, δηλώνει ότι προστέθηκε ένας ή καλύτερα μια συνήγορος υπεράσπισης ακόμα! 

«Κύριε Πρόεδρε ως συνήγορος των κατηγορουμένων Αντωνακοπούλου και Καραγιάννη παρίσταται από σήμερον και η δικηγόρος δεσποινίς Μαρία Φλαμπουριάρη».

Μια νεαρά δεσποινίδα σηκώνεται τότε από τις θέσεις του ακροατηρίου και με σταθερό βήμα κατευθύνεται προς τα έδρανα των συνηγόρων υπεράσπισης. Είναι η Μαρία Φλαμπουριάρη, η πρώτη δικηγόρος που εμφανίζεται στην Ελλάδα σε ακροατήριο δικαστηρίου. Οι συνήγοροι που κάθονται εκεί μετακινούνται άλλοι στα δεξιά κι άλλοι στα αριστερά και αφήνουν τη δεσποινίδα να καθίσει ανάμεσά τους. Τότε ενοχλημένος ο Πρόεδρος του δικαστηρίου Δάρας με τα όσα συμβαίνουν δηλώνει ότι αρνείται να επιτρέψει την παράσταση γυναίκας στο δικαστήριο και απευθυνόμενος στην νεαρά κοπέλα της ζητά να αποχωρήσει.

Η δικηγόρος Φλαμπουριάρη διατηρώντας τη ψυχραιμία της σηκώνεται από το έδρανό της και δηλώνει με σταθερή φωνή ότι έχει το δικαίωμα της παραστάσεως στο ακροατήριο.

«Γίνονται δεκταί γυναίκες ως δικηγόροι;»  ερωτά τάχα σα να μη γνωρίζει ο Πρόεδρος του δικαστηρίου

Τότε ακούγεται από το ακροατήριο και τους συνηγόρους της υπόθεσης ο κόσμος να απαντά με μια φωνή

«Μάλιστα, μάλιστα» που αντιστοιχεί στην απάντηση «γίνονται, γίνονται»

Και ο Πρόεδρος ύστερα από την απάντηση που λαμβάνει και από τον κόσμο που βρίσκεται στην αίθουσα, λες και η απάντηση της Φλαμπουριάρη δεν του αρκούσε,  μάλλον μη μπορώντας να πράξει διαφορετικά, παρατηρεί

«Αν και δεν μας χρειάζονται…. πολλές γλώσσες, τέλος πάντων. Αλλά πρέπει να καταβληθεί και το σχετικόν φορόσημον»

Τότε καταβάλλεται και το «σχετικόν φορόσημον» στο γραμματέα της έδρας και κάπως έτσι… και επίσημα πλέον εισέρχεται στη δίκη και η πρώτη γυναίκα δικηγόρος η δεσποινίδα Μαρία Φλαμπουριάρη. 

Η Μαρία Φλαμπουριάρη από την εμφάνισή της στο ακροατήριο, το πρωινό εκείνης της ημέρας και μέχρι τις τέσσερις η ώρα το απόγευμα δεν έχει ακόμα μιλήσει. Στις τέσσερις ακριβώς γίνεται μια δεκάλεπτος διακοπή κατά την διάρκεια της οποίας ο Δαμασκηνός, που το πρωινό εκείνης της ημέρας είχε αναγγείλει στον πρόεδρο του δικαστηρίου την εμφάνιση της Φλαμπουριάρη, δηλώνει ότι της έχει τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη και εκτίμηση ώστε θα έφευγε και θα άφηνε την πρωτοεμφανιζόμενη δικηγόρο να τον αντικαταστήσει. Το δικαστήριο συνεδριάζει και πάλι και τότε έρχεται η ώρα που όλοι περιμένανε. Η δεσποινίς Φλαμπουριάρη σηκώνεται από τα έδρανα και λαμβάνει το λόγο για πρώτη φορά μια γυναίκα στην Ελλάδα, υποβάλλοντας την εξής ερώτηση σε μάρτυρα:

«Ηκούσατε ή εμάθατε ποτέ κ. μάρτυς αν ο κατηγορούμενος Καραγιάννης μετείχεν εις λούσα και εις διασκεδάσεις; Εάν ηκούσατε ειπείτε μας παρά τίνων το ηκούσατε, πού και πότε

Και ο μάρτυρας απάντησε:

«Ούτε είδα, ούτε ήκουσα τίποτε»

Και η Φλαμπουριάρη συνεχίζει με την επόμενη ερώτηση.

Τότε παρεμβαίνει ο πρόεδρος του δικαστηρίου, ο οποίος στρέφεται προς τους συνηγόρους και τους απευθύνει ερώτηση τελείως άσχετη με την υπόθεση.

«Πώς να την λέμε την συνάδελφόν σας κυρίαν δικηγορίναν ή απλώς δεσποινίδα;»

Και οι συνήγοροι απαντούν:

«Να την αποκαλείτε δεσποινίδα Φλαμπουριάρη»

Κάτω από αυτές τις συνθήκες πραγματοποιήθηκε η πρώτη εμφάνιση γυναίκας δικηγόρου σε ελληνικό δικαστήριο. Ο δε Επίτροπος (αντίστοιχος εισαγγελέας) του δικαστηρίου σχετικά με την εμφάνιση της πρώτης δικηγόρου σε ακροατήριο δήλωσε:

«Χαιρετίζω την εμφάνιση της δεσποινίδος Φλαμπουριάρη, πρέπει να τονίσω όμως ότι η επίδοση της γυναίκας πρέπει να αναπτυχθεί κυρίως εντός του οίκου… ώστε να μην ανατραπούν τα πάτρια ήθη και έθιμα».Γράφουν την επόμενη μέρα οι δημοσιογράφοι με ύφος ειρωνικό «Μετά από κάποιες ασήμαντες ερωτήσεις της συνηγόρου διδος Φλαμπουριάρη διακόπηκε για μερικά λεπτά η συνεδρίαση».

Η Μαρία Φλαμπουριάρη είχε γίνει μέλος του δικηγορικού συλλόγου Πειραιά εκείνη την ίδια χρόνια του 1926. Αν και δεν ήταν η πρώτη γυναίκα δικηγόρος στην Ελλάδα, ήταν ωστόσο η πρώτη γυναίκα δικηγόρος στην Ελλάδα που λάμβανε μέρος σε ακροαματική διαδικασία. Έτσι η Φλαμπουριάρη κατέχει δύο ρεκόρ θα λέγαμε στην Ελλάδα, ως πρώτη γυναίκα δικηγόρος στον Πειραιά αλλά και πρώτη Ελληνίδα δικηγόρος που λαμβάνει μέρος στο δικαστήριο.

Είχε γεννηθεί στην Κέρκυρα το 1905 αλλά παιδί ακόμα η οικογένειά της εγκαταστάθηκε στον Πειραιά. Αφού τελείωσε τις εγκύκλιες σπουδές της στον Πειραιά εισήχθη στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου την οποία αποφοίτησε το 1923 σε ηλικία 19 ετών. Στη συνέχεια έγινε και διδάκτωρ της Νομικής. Η Φλαμπουριάρη αρχικώς εργαζόταν στο δικηγορικό γραφείο του Πολίτη και εν συνεχεία συνεργάστηκε με το δικηγορικό γραφείο του Ι. Κολύμβα που βρισκόταν στην τότε Λεωφόρο Αιγέως 17 (σημερινή Δευτέρας Μεραρχίας) στον Πειραιά.  

Στα τέλη του 1924 ίδρυσε το «Σύλλογο Ελληνίδων Επιστημόνων» στον οποίο φυσικά ήταν και η πρώτη πρόεδρός του. Αυτός ο σύλλογος είχε ως μέλη όλες τις γυναίκες στην Ελλάδα που είχαν αποφοιτήσει από πανεπιστημιακές σχολές. Το 1926 που εμφανίστηκε στη δίκη των καταχραστών στο στρατοδικείο τα μέλη του συλλόγου της αριθμούσαν τα 150. Από αυτά δύο γυναίκες ήταν απόφοιτες του Πολυτεχνείου (πολιτικοί μηχανικοί) και οι υπόλοιπες 148 εκ των διαφόρων σχολών του Πανεπιστημίου. Σκοπός του συλλόγου φυσικά ήταν η προαγωγή της γυναίκας στις επιστήμες. Ο σύλλογος αποτελούσε μέλος του Διεθνούς Συλλόγου Γυναικών Επιστημόνων.

Η Φλαμπουριάρη ως πρόεδρος του Συλλόγου έδινε διαρκώς διαλέξεις σε διάφορα σημεία. Η τελευταία διάλεξη που έδωσε πριν την παρουσία της στο στρατοδικείο ήταν στην αίθουσα της Αρχαιολογικής Εταιρείας περί των νόθων τέκνων και της αναζήτησης της πατρότητας. 

Αγωνίστηκε όχι μόνο στις αίθουσες των δικαστηρίων αλλά και στη ζωή καθώς αρθρογραφούσε σε διάφορες εφημερίδες της εποχής για το φεμινισμό και τη γυναικεία χειραφέτηση.

Το 1925 η κατανομή των γυναικών που φοιτούσαν στις διάφορες σχολές των πανεπιστημίων είχε ως εξής:Στη Φιλολογική 125 φοιτήτριες, στη Φαρμακευτική 109, στην Ιατρική 87, στη Νομική 61, στη Μαθηματική 6, στη Χημική 5, στη Φυσική 3 και στη Θεολογία 2. Ωστόσο από τους αριθμούς αυτούς των γυναικών αποφοιτούσαν πολύ λιγότερες καθώς πολλές εξ αυτών είτε εγκατέλειπαν τις σπουδές τους λόγω ανεπάρκειας μέσων διαβίωσης, είτε διότι στο μεταξύ… παντρεύονταν. Την ίδια ακριβώς χρονιά ο αντίστοιχος αριθμός φοιτητών φτάνει τους 9.928 εκ των οποίων οι 4.596 σπούδαζαν για να γίνουν δικηγόροι! 

Η δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω Μαρία Φλαμπουριάρη την δεκαετία του 1950, ιδρύτρια μεταξύ άλλων και της Σοροπτιμιστικής Λέσχης στην Ελλάδα.
Author

Ο Στέφανος Παν. Μίλεσης είναι Συγγραφέας, Ιστορικός Ερευνητής και Ραδιοφωνικός Παραγωγός. Από το 2016 είναι Πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς.