του Στέφανου Μίλεση
Στην έδρα της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς παρουσιάσαμε στις 22 Μαΐου 2025 το βιβλίο του Ηλία Λιαμή με τίτλο “Μικρασία Ζεις…” των εκδόσεων Αρχονταρίκι. Στο εσώφυλλο ο υπότιτλος αναφέρει “Γλυκιές ιστορίες για πικρούς καιρούς” που μάλλον θα γίνουν πικρότεροι. Διότι με τον Ηλία Λιαμή ανήκουμε στην ίδια γενιά, την τρίτη και τελευταία που ανήκουμε στους αξιόπιστους μάρτυρες από την Μικρασιατική καταστροφή.
Τι εννοώ με το όρο αξιόπιστους… Μετά από τους ίδιους τους Μικρασιάτες που βίωσαν την καταστροφή υπήρξαν οι αυτόπτες μάρτυρες. Ήταν οι παππούδες μας εδώ στον Πειραιά ή σε άλλα μέρη όπου κατέφυγαν οι πρόσφυγες. Οι παππούδες μας παρόλο δεν ήταν Μικρασιάτες (όσων δεν ήταν) είδαν την καταστροφή και τον πόνο των προσφύγων. Αυτοί λοιπόν υπήρξε αυτόπτες μάρτυρες μιας καταστροφής.
Ύστερα ακολούθησαν οι γονείς μας που υπήρξαν αυτήκοοι μάρτυρες. Άκουσαν δηλαδή όσα τους περιέγραψαν οι δικοί τους γονείς που ήταν αυτόπτες. Παράδειγμα ο Ευαγγελιστής Ματθαίος, υπήρξε αυτήκοος μάρτυρας διδασκαλίας του Ιησού Χριστού και την κατέγραψε. Οι αυτήκοοι μάρτυρες αν και δεν ήταν προσωπικά παρόντες σε γεγονότα, είχαν πρόσβαση σε εκείνους που ήταν. Άρα θεωρούνται αξιόπιστοι.
Τέλος η σχέση ολοκληρώνεται με τους μάρτυρες εκ διηγήσεως στους οποίους ανήκουμε εγώ, εσείς και ο συγγραφέας ο Λιαμής. Ο μάρτυρας εκ διηγήσεως είναι εκείνος που καταθέτει όσα πληροφορήθηκε από αυτήκοο μάρτυρα όπως ήταν οι γονείς μας. Για την ιστορία και μόνο, προσέξτε για την ιστορία, η τρίτη γενιά αποτελεί το τελευταίο έγκυρο έμμεσο (δηλαδή δευτερογενές) μέσο καταγραφής. Οι μάρτυρες εκ διηγήσεως δεν έχουν αντιληφθεί οι ίδιοι τα γεγονότα, αλλά μεταφέρουν όσα παρέλαβαν από αυθεντική μεταφορά. Η ιστορική καταγραφή εν τούτοις δέχεται μέχρι και τους μάρτυρες διήγησης.
Μετά από αυτούς όμως η επόμενη και η επόμενη, και η αμέσως επόμενη γενιά γεννούν την αδυναμία ελέγχου της πληροφορίας. Αν λάβουμε υπόψη την τάση της σημερινής παγκοσμιοποίησης στις διδασκαλίες περί άμβλυνσης διαφορών, την τάση αλλοίωσης (αναμόρφωσης) της ιστορίας, της γουόκ ατζέντας, της νέας εποχής κοκ, εύκολα καταλαβαίνουμε πως οι πληροφορίες διαρκώς θα διαμορφώνονται ανάλογα με τις αντιλήψεις, τις εμπειρίες και την προσωπική θέση του αφηγητή. Η τάση δείχνει πως οι πραγματικά σκληρές περιγραφές των ιστοριών θα αμβλύνονται, η προσέγγιση της ανύπαρκτης ελληνοτουρκικής φιλίας θα μας πείσει στο τέλος πως οι Τούρκοι ουδέποτε διέπραξαν σφαγές, πως οι σύμμαχοι ουδέποτε χτυπούσαν με τα κοντάκια των όπλων τα χέρια των προσφύγων που προσπαθούσαν να ανέβουν στα πλοία για να σωθούν.
Το μέλλον της ιστορίας θα εμπλουτίζεται διαρκώς με τις παγκόσμιες τάσεις και επιρροές, με τα πολιτικά και τα γεωστρατηγικά συμφέροντα. Για αυτούς τους λόγους και η ιστορία δέχεται και θεωρεί ως απολύτως αξιόπιστη μέχρι και την τρίτη γενιά καταγραφής αυτήν δηλαδή εκ διηγήσεων. Από την αμέσως επόμενη αρχίζουν να τίθενται ερωτήματα, τι ακριβώς πρεσβεύει, τι καταθέτει και ποιο βαθμό επεξεργασίας έχουν υποστεί οι καταγραφές του.
Για αυτό και το βιβλίο του Λιαμή είναι ιδιαιτέρως σημαντικό αφού συνοψίζοντας τα όσα ανέφερα, ο συγγραφέας ανήκει στη τελευταία έγκυρη γενιά καταγραφής που είναι οι μάρτυρες εκ διηγήσεως. Αυτή την πικρή γνώστη της γενιάς που φέρει το βάρος της τελευταίας αφήγησης τη γνωρίζει ο συγγραφέας. Στο τελευταίο του κεφάλαιο καταγράφει την αγωνία του “Δεν ξέρω τι θα θυμούνται μετά από εκατό χρόνια! Πόσο να αντέξουν οι λέξεις; Γεμίσαμε οθόνες που κλέβουν καθημερινά το νου και την καρδιά και τις μνήμες. Εγώ όμως θα αντισταθώ! Θα μείνω όρθιος, μνήμη ζωντανή της Μικρασιάτισσας μάνας μου και του Μικρασιάτη παππού μου. Μέχρι την τελευταία μου ανάσα θα κρατήσω όσο μπορώ τη λεπτότητα των τρόπων, την ευγένεια των λόγων, την αγάπη για τα όμορφα πράγματα, τη βεβαιότητα πως κάθε μέρα είναι μια ευκαιρία για δημιουργία, την πίστη πως κάθε τέλος μπορεί να γίνει αρχή…. Όταν πέφτει κάτω το ψωμί θα το σταυρώνω και θα το τρώω σίγουρος πως δεν πάθω τίποτα. Η μνήμη δεν κρύβεται στα λόγια. Κρύβεται στο ήθος της κάθε μέρας, της κάθε στιγμής….”
Κάποτε είχα έναν καθηγητή που έλεγε πως τα δυστυχήματα στα μέσα μεταφοράς δεν προκαλούνται από μια μονάχα λανθασμένη ενέργεια. Απαιτούνται τρεις και περισσότερες ενέργειες για να πέσει για παράδειγμα ένα αεροπλάνο. Ο πιλότος που εκτίμησε λάθος η πρώτη, η βλάβη ενός οργάνου που δε λειτούργησε σωστά στην δεδομένη στιγμή, ο τεχνικός που λίγες ώρες πριν το είχε ελέγξει και δεν είχε δει τη βλάβη του. Μπορεί σε αυτά να προσθέσουμε τον πύργο ελέγχου που δεν έδωσε έγκαιρα λύση, το λανθασμένο μετεωρολογικό δελτίο, την ελλιπής εκπαίδευση του συγκυβερνήτη ή ακόμα και τον μπάρμαν του ξενοδοχείου που την προηγούμενη νύχτα αντί του γνησίου αλκοόλ προσέφερε στον πιλότο νοθευμένο. Έτσι και ο Λιαμής στο βιβλίο του καταγράφει τρεις τουλάχιστον λόγους της καταστροφής του ’22 για τους οποίους νομίζω πως όλοι θα συμφωνήσουμε και ιδιαίτερα ο καθηγητής μου αν φυσικά ζούσε ακόμα. Η υποκρισία των Μεγάλων Δυνάμεων, η προδοσία των πολιτικών και η επιπολαιότητα των Στρατιωτικών.
Αφού λοιπόν ο αναγνώστης του βιβλίου που φέρει τίτλο “Μικρασία… ζεις” αρχίζει το διάβασμα ύστερα από εξήντα μία (61) ιστορίες κλείνοντας και την τελευταία σελίδα, διαβάζει ξανά τον τίτλο στο οπισθόφυλλο τον τίτλο που αυτή τη φορά είναι “Μικρασία μου όσο σε θυμάμαι ζεις!”. Τη θέση δηλαδή των αποσιωπητικών έχει καταλάβει η μνήμη.
Διότι και οι 61 ιστορίες που είναι τελείως διαφορετικές μεταξύ τους έχουν να κάνουν με αναμνήσεις. Είναι γεγονός πως η Μικρασία ζει όχι στον τόπο της αλλά σε κάποιον διαφορετικό. Αφού πρώτα η Ιωνία, η Αρμενία, η Κύπρος, η Ίμβρος, η Τένεδος, η Βόρεια Ήπειρος, η Μακεδονία, η Ανατολική Ρωμυλία, η Ανατολική Θράκη, ο Εύξεινος Πόντος, αφού πρώτα όλα αυτά τα μέρη ξεριζώθηκαν, βλάστησαν ξανά στις προσφυγικές συνοικίες της φτωχής Ελλάδας. Μιας χώρας που σε κάθε καταστροφή γινόταν πιο μικρή σε εδαφική έκταση, αλλά πιο πλούσια σε πληθυσμό, ήθη, παραδόσεις, μουσική, πολιτισμό. Στις συνοικίες των ελληνικών πόλεων μεταφυτεύθηκαν οι άνθρωποι, οι γεύσεις, τα έθιμα, η μουσική, οι συνήθειες ακόμα και τα ονόματα. Νέα Ιωνία, Νέο Πέραμα, Νέο Ικόνιο, Νέα Αγχίαλος, Νέα Φώκαια, Νέα Καλλίπολη, Νέα Χαλκηδόνα, Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα, Νέα, Νέα…
Κι έτσι το πιο παλιό, το πιο αρχαίο κομμάτι του ελληνισμού προσδιορίστηκε και πάλι με τον όρο Νέο. Μόνο μια πόλη της Ιωνίας οι Έλληνες δεν τόλμησαν να μεταφέρουν ούτε στο όνομα στην Ελλάδα. Κι αυτή ήταν Κωνσταντινούπολη! Διότι η Κωνσταντινούπολη ήταν μονάχα μια και όμοιά της ουδέποτε θα μπορούσε να υπάρξει ποτέ! Ούτε καν με τον επιεική χαρακτηρισμό Νέα Κωνσταντινούπολη.
Κάθε μια από τις 61 ιστορίες μας αφήνει διαφορετικά αισθήματα. Όλες τους είναι διαλεγμένες μια μια, στη βάση τους οι ιστορίες είναι αληθινές και κύρια είναι καλογραμμένες. Εδώ ο αναγνώστης αμέσως αντιλαμβάνεται πως ο συγγραφέας έχει τεράστια πνευματική δεξαμενή, από την οποία αντλεί τα στοιχεία των ιστοριών του. Αναπτύσσει σε κάποιες από τις ιστορίες του μουσικά θέματα γιατί ο ίδιος διαθέτει πτυχία πιάνου, ανώτερων θεωρητικών (αρμονίας, αντίστιξης και φούγκας) έχει παρακολουθήσει μεταπτυχιακά μαθήματα μουσικολογίας και διεύθυνσης χορωδίας και ορχήστρας στα Πανεπιστήμια της Οξφόρδης και σε μουσική ακαδημία της Ουγγαρίας.
Σε μια άλλη ιστορία (σε αυτήν με τίτλο “ο Παπα Χαμόγελος”) ο πρωταγωνιστής μας είναι ιερέας και ζει την ορθόδοξη πίστη μέσα από τις καθημερινές του συνήθειες. Μα πόσο ωραίες είναι οι περιγραφές!… Όχι τυχαία αφού διαβάζουμε πως ο συγγραφέας είναι καθηγητής Θεολόγος και διδάκτορας της κοινωνικής θεολογίας. Όποια ιστορία κι αν πιάσουμε από τις 61 του βιβλίου πουθενά δεν θα βρούμε ιστορική ανακρίβεια ή εκτίμηση που να μη βασίζεται σε έρευνα ή σε προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα. Διότι εκτός από καθηγητής θεολογίας και μουσικός, ο Λιαμής είναι και ραδιοφωνικός παραγωγός, είναι συγγραφέας, αρχισυντάκτης επίσημης ιστοσελίδας της εκκλησίας, είναι και στιχουργός, στίχοι του έχουν μελοποιηθεί από γνωστούς συνθέτες όπως ο Γιώργος Χατζηνάσιος ο Γιώργος Θεοφάνους κ.α.
Είναι σύμβουλος πολιτισμού στον οργανισμό ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ από όπου νομίζω φίλε Ηλία εκεί συναντηθήκαμε για δεύτερη φορά, η πρώτη ήταν στην Ενορία Εν Δράσει. Πρόκειται δηλαδή για έναν άνθρωπο της σκέψης, της μελέτης, της έρευνας που αυτό που θα προσφέρει το έχει σπουδάσει, το έχει διυλίσει πρώτα μέσα από τα φίλτρα των σπουδών του αλλά κύρια της καρδιάς του με τα πλούσια συναισθήματα που διαθέτει. Ο Ηλίας είναι ο δάσκαλος που θα ευχόμασταν να είχαν τα παιδιά μας σε εκείνη την κρίσιμη ηλικία διάπλασης. Δεν είναι τυχαίο που ο Λιαμής συνεργάζεται με πολλά γραφεία νεότητος διαφόρων Μητροπόλεων και με σχολές γονέων.
Ο Λιαμής δεν έλκει πάνω του τα ζήτω και τα μπράβο άνευ ουσίας γιατί είναι άνθρωπος με περιεχόμενο, με βαρύτητα σκέψης και λόγου. Διαθέτει επίσης το τάλαντο να αντιλαμβάνεται το χώρο όπου κινείται και τους ανθρώπους που συναναστρέφεται. Η αφιέρωσή του στο βιβλίο που μου προσέφερε έγραφε “… στον λάτρη της ιστορίας των απλών ανθρώπων” και ήταν για μένα η καλύτερη αφιέρωση που έγραψε ποτέ κάποιος αφού όντως μαγεύομαι από τις ιστορίες των απλών ανθρώπων, αυτών της καθημερινότητας που αγωνίζονται στο περιθώριο της ιστορίας. Αυτούς σκιαγραφούσα στο βιβλίο μου Γαβριάδες, στο βιβλίο Πόλεμος των Αμάχων, στις πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου. Πάντα πίστευα πως το σπουδαίο βρίσκεται δίπλα από εκεί που φωτίζει ο προβολέας της ιστορίας.
Κλείνοντας θα μου επιτρέψετε να επαναλάβω για τους πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα πως η ψευδαίσθηση της επιστροφής τους πίσω στα σπίτια τους συντηρείτο με σκοπό την εξαπάτηση τόσο των γηγενών (ντόπιων) όσο και των ιδίων των προσφύγων
Οι γηγενείς κατέφευγαν στα γραφεία βουλευτών και υποψηφίων πολιτικών, όπου λάμβαναν υποσχέσεις για επάνοδο των προσφύγων στις πατρίδες τους. «Μην ανησυχείτε» διαβεβαίωναν τους γηγενείς οι διάφοροι επιτήδειοι. «Σύντομα οι πρόσφυγες θα γυρίσουν πίσω από εκεί που ήρθαν και οι μισθοί σας θα επιστρέψουν στα περυσινά επίπεδα. Δεν έχετε να φοβάστε τίποτα…!». Και καπηλεύονταν τον πόθο των μεν προσφύγων για επιστροφή, των δε γηγενών για επαναφορά του ήρεμου εργασιακού τους βίου, υποσχόμενοι ότι μόλις το κόμμα τους βρεθεί στην εξουσία, τα πάντα θα επέστρεφαν στην πρότερη κατάσταση. Το συναίσθημα της επιστροφής συντηρούσε κόμματα, πολιτικούς, πρόσφυγες αλλά και ντόπιους.
Ο επαγγελματίας, ο υπάλληλος, ο εργάτης, ο έμπορας, εκεί που ένιωθαν να έχουν διαμορφώσει ένα ασφαλές και ελεγχόμενο περιβάλλον, βρέθηκαν ξαφνικά μέσα σε λίγο χρόνο να βρίσκονται σε ανταγωνισμό με εκατοντάδες άλλους, αγνώστους που ήταν όμως ίδιοι αν όχι και καλύτεροι στην τέχνη, στο εμπόριο, στη θέληση για ζωή και προσφορά. Η ανησυχία γρήγορα μεταβλήθηκε σε φόβο, που με τη σειρά του έφερε την αντίδραση. Γρήγορα οι ντόπιοι ήταν εκείνοι που περισσότερο ακόμα και από τους ονειροπόλους πρόσφυγες, συναινούσαν στην τροφοδότηση της ουτοπίας για επιστροφή στην Ιωνία. Άλλο που δεν ήθελαν τα πολιτικά και κομματικά στελέχη, μαζί τους και οι πληρωμένοι κονδυλοφόροι των εφημερίδων, να συντηρούν τη μη πραγματοποιήσιμη αντίληψη της επιστροφής των προσφύγων. Η ψευδαίσθηση της επιστροφής είχε αρχίσει πλέον να προσλαμβάνει διαστάσεις επικίνδυνες, ειδικά ανάμεσα στους πρόσφυγες που αρνιούνταν κάθε μόνιμη εγκατάσταση, κάθε πρόταση για βελτίωση της ζωής τους με όρους όμως που θα τους δέσμευε το μέλλον, όπως ήταν η σύναψη ενός δανείου, μέσω της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων. «Γιατί να δεσμευτούμε με ένα δάνειο; Γιατί να μπούμε στην διαδικασία να φτιάξουμε ένα σπίτι κανονικό; Αφού σύντομα θα επιστρέψουμε…». Καύσιμος ύλη στη φωτιά της ψευδαίσθησης ήταν η ειδησεογραφία που καθημερινά κατέγραφε συναντήσεις Ελλήνων και Τούρκων πολιτικών και στρατιωτικών που δήθεν συμφώνησαν σε όλα για τους όρους τις επιστροφής… Θέμα χρόνου έγραφαν οι εφημερίδες να αρχίσει η επάνοδος…. Κι έτσι ο χρόνος περνούσε με ψευδαισθήσεις και εξαπάτηση. Υπήρξε ύποπτη πολιτική σκοπιμότητα και εκμετάλλευση του πόνου. Η τροφοδότηση της ελπίδας επιστροφής ήταν εκείνη που ώθησε χιλιάδες πρόσφυγες να μείνουν για πάντα στον Πειραιά, κοντά στο μεγάλο λιμάνι, για να είναι έτοιμοι να επιστρέψουν πίσω στις πατρίδες και στα σπίτια τους.
Το βιβλίο “Μικρασία… ζεις” του Ηλία Λιαμή (εκδόσεων Αρχονταρίκι) αξίζει να το διαβάσετε καθώς ο συγγραφέας του είναι άνθρωπος με περιεχόμενο.
Όταν πέφτει κάτω το ψωμί θα το σταυρώνω και θα το τρώω σίγουρος πως δεν πάθω τίποτα. Η μνήμη δεν κρύβεται στα λόγια. Κρύβεται στο ήθος της κάθε μέρας, της κάθε στιγμής….”
