του Στέφανου Μίλεση
Ρωσική παρουσία καταγράφεται στον Πειραιά ήδη από τον 19ο αιώνα με κορύφωση στις αρχές του 20ου. Βασική αιτία εμφανίσεως Ρώσων στον Πειραιά στάθηκε η παρουσία της Βασίλισσας Όλγας συζύγου του Βασιλιά Γεωργίου Α’, ρωσικής καταγωγής, που καλλιεργούσε και συνέδραμε την έλευση συμπατριωτών της.
Η ύπαρξη νοσοκομείου αποκλειστικά για τα πληρώματα του Ρωσικού Στόλου, της εκκλησίας της Αγίας Όλγας, αλλά και ιδιαίτερου τομέα στο δημοτικό κοιμητήριο της πόλης από το 1890, πιστοποιούν μια ιδιαίτερη δυναμική παρουσία Ρώσων στον Πειραιά.
Η Ρωσική παρουσία έκανε αισθητή την παρουσία της και μετά τον Ρωσικό εμφύλιο, ειδικά όταν οι “Λευκοί” φάνηκε να χάνουν οριστικά κάθε προσπάθεια επικράτησης. Είχε προηγηθεί η συμμετοχή του 34ου Συντάγματος Πεζικού (Συντάγματος Πειραιωτών και Νήσων) στις επιχειρήσεις της Μεσημβρινής Ρωσίας (Ουκρανίας). Σε αυτές τις επιχειρήσεις πολλοί Πειραιώτες βρέθηκαν συμπολεμιστές με του “Λευκούς” (στρατό του Βράγκελ) και του Γάλλους και είχαν μεταφέρει τη γνώση τους για ό,τι είδαν πως συνέβαινε εκεί.
Από το 1920 και μετά Ρώσοι Εμιγκρέδες κατέφθαναν διαρκώς στον Πειραιά και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, η παρουσία των οποίων καταγράφηκε και από τον λογοτέχνη Μ. Καραγάτση στα μυθιστορήματά του “Ο Συνταγματάρχης Λιάπκιν” (1933), “Γιούγκερμαν” (1938), “Τα στερνά του Γιούγκερμαν” (1941).
Οι Ρώσοι εμιγκρέδες στον Πειραιά κατά κύριο λόγο είχαν πολεμήσει εναντίον των “κόκκινων’ και ως ηττημένοι γνώριζαν πως δεν μπορούσαν ποτέ ξανά να αντικρίσουν τα χώματα της πατρίδας τους. Αντάμωναν συχνά για να μιλήσουν για την Ρωσία , τα σπίτια τους , τις αναμνήσεις τους. Στο κέντρο της σύναξής τους υπήρχε πάντοτε ένα σαμοβάρι το οποίο παρασκεύαζε το τσάι τους ενώ δεν έλειπε και η βότκα που συντρόφευε την απελπισία τους για μια ζωή που είχε χαθεί οριστικά.
Το ρωσικό κοιμητήριο
Η Βασίλισσα Όλγα χαιρόταν να βρίσκεται ανάμεσα σε συμπατριώτες της. Οι επισκέψεις της στον Πειραιά ήταν τακτικές προκειμένου να τους υποδεχθεί ή να επισκεφθεί κάποιο πλοίο.
Στο κοιμητήριο του Πειραιά “Ανάσταση” υφίσταται μέχρι σήμερα μια ξεχωριστή πτέρυγα για τους Ρώσους. Δημιουργήθηκε όταν η Β. Όλγα στις 18 Μαΐου 1890, έδωσε εντολή στο νέο κοιμητήριο που ο δήμος ήδη είχε αποφασίσει να δημιουργήσει, να δημιουργηθεί πτέρυγα αποκλειστικά για Ρώσους. Το νέο κοιμητήριο της Ανάστασης αντικατέστησε το παλαιότερο που βρισκόταν στον Άγιο Διονύσιο. Περιδιαβαίνοντας τα ρωσικά μνήματα κάποιος σήμερα στην “Ανάσταση”, μπορεί να επιβεβαιώσει την δυναμική της κοινότητας που είχε αναπτυχθεί στην πόλη.
Η ίδρυση Ρωσικού νοσοκομείου
Ο ρωσικός στόλος, την εποχή εκείνη, ναυλοχούσε σχεδόν μόνιμα στον Σαρωνικό. Οι επισκέψεις πλοίων και η έξοδος πληρωμάτων αποτελούσαν μια καθημερινή πρακτική. Μια σημαντική αιτία προσέγγισης ρωσικών πλοίων ήταν οι ασθένειες των πληρωμάτων. Για αυτό και η παρουσία Ρώσων που προορίζονταν για νοσηλεία ήταν καθημερινή. Η Βασίλισσα Όλγα όταν διεπίστωσε αυτή την έλλειψη φρόντισε να την καλύψει.
Αγόρασε την πρώην Έπαυλη Μελετόπουλου στο λιμάνι της Ζέας και τη μετέτρεψε σε νοσοκομείο δυναμικότητας 35 κλινών. Το νοσοκομείο που ίδρυσε άρχισε τη λειτουργία του στις 19 Φεβρουαρίου 1902 με πρώτο διευθυντή τον Ρώσο Κοτάνωφ. Από τις επισκέψεις των Ρώσων ναυτών στον Πειραιά απλωνόταν η φήμη πως στον Πειραιά υπήρχε πρόσφορο έδαφος για εγκατάσταση. Σύντομα εντός αυτού λειτούργησε και η εκκλησία της Αγίας Όλγας.
Το Ρωσικό Νοσοκομείο παρότι ιδρύθηκε από την Βασίλισσα Όλγα, αφιερώθηκε εξ ολοκλήρου στην κόρη της Αλεξάνδρα (Δούκισσα Αλεξάνδρα), η οποία πέθανε στις 24 Σεπτεμβρίου 1891 σε ηλικία 21 ετών μόλις. Μέλημα της Β. Όλγας ήταν το Νοσοκομείο να λάβει την ονομασία της χαμένης κόρης της δηλαδή “Νοσοκομείο Δουκίσσης Αλεξάνδρας”. Τελικά έμεινε γνωστό απλά ως “Ρωσικό Νοσοκομείο”.
Προς τιμή της κόρης της όμως, αφιερώθηκε η έναντι του νοσοκομείου πλατεία (στην άλλη άκρη του λιμένα), που έκτοτε ονομάστηκε “Πλατεία Αλεξάνδρας” που διατηρείται μέχρι σήμερα.
Ο πρώτος πυρήνας Ρώσων
Οι εργαζόμενοι στο νοσοκομείο ήταν όλοι ρωσικής καταγωγής, διέμεναν στους δρόμους ολόγυρά του. Σταδιακά δημιουργήθηκε μια μικρή ρωσική συνοικία, που χαρακτηρίζονταν από πλούτο και χρήμα. Με ορμητήριο το νοσοκομείο, η Β. Όλγα παρείχε τρόφιμα, ρουχισμό και βοηθούσε τους Ρώσους που επιθυμούσαν να εγκατασταθούν στον Πειραιά να νομιμοποιήσουν την παρουσία τους και να αποκτήσουν και απασχόληση.
Τα οικονομικά οφέλη που προέκυψαν
Η διαμονή στο πειραϊκό λιμάνι της ρωσικής μοίρας παρείχε δουλειά στα ναυπηγεία και μηχανουργεία του Πειραιά. Το μηχανοποιείο ΗΦΑΙΣΤΟΣ των Τζων Μακ Δούαλ και Βαρβούρ, είχε εξασφαλίσει την αποκλειστική ανάληψη επισκευών των ρωσικών πλοίων που κατέπλεαν.
Το αίσθημα των Ρώσων ότι στην Ελλάδα είχαν μια δική τους ισχυρή προσωπικότητα να τους φροντίζει, την Βασίλισσα Όλγα, αλλά και η εγγύτητα του λιμανιού με την πρωτεύουσα Αθήνα, ανέδειξαν τον Πειραιά σε πρώτο λιμάνι προσόρμισης των πλοίων τους. Τα ρωσικά πλοία εγκατέλειψαν την Τεργέστη και επέλεξαν τον Πειραιά. Ο Πειραιάς απέκτησε μεγάλη ναυπηγική φήμη έχοντας αφετηρία τις επισκευές ρωσικών σκαφών. Σύντομα τα βαριετέ και τα κέντρα διασκεδάσεως της πόλης, ενέταξαν στα προγράμματά τους ρωσικά χορευτικά και τραγούδια. Ειδικά όταν πραγματοποιείται ομαδική αλλαγή πληρωμάτων καθώς 200 και περισσότεροι ναύτες αποβιβάζονται από τα διάφορα πλοία στον Πειραιά για να επιβιβαστούν στην τακτική γραμμή με την Οδησσό και να επιστρέψουν σπίτια τους. Άλλοι τόσοι είναι όσοι καταφτάνουν προς αντικατάσταση.
Από τις αρχές του 20ου αιώνα όλη αυτοκρατορικά βαρύγδουπα ονόματα που αποτυπώνονται στα ονόματα των πλοίων τους παρελαύνουν από τον Πειραιά. Το ρωσικό εύδρομο ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΖΩΦ, η ναυαρχίδα ΔΟΥΚΑΣ ΤΟΥ ΕΔΙΜΒΟΥΡΓΟΥ, το θωρηκτό ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Β’, το συνοδευτικό ΝΤΟΝΙΕΤΣ, το ΚΡΟΖΙΑΝΣΚΙ, το αντιτορπιλικό ΚΟΥΜΠΑΝΙΤΣ, το εύδρομο ΜΑΥΡΟΘΑΛΑΣΣΙΤΗΣ και η λίστα με τα πλοία ατελείωτη…
Ρωσικές μοίρες πηγαινοέρχονται, ενώ στις εφημερίδες δημιουργείται μόνιμη στήλη με τίτλο “Κίνησις Ρωσικών Πολεμικών”. Ναύαρχοι δεξιώνονται, το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά ανεβάζει προς τιμή τους παραστάσεις, η πόλη σημαιοστολίζεται. Το προσωπικό του ρωσικού προξενείου στον Πειραιά είναι πολυπληθές για να προλαβαίνει. Και οι Ρώσοι όμως από πλευράς τους συνδράμουν κάθε φορά που ο ναυτικός κόσμος πλήττεται από ναυάγια. Τα πληρώματα συγκεντρώνουν αναμεταξύ τους χρήματα για τις οικογένειες των ναυτικών που χάθηκαν. Οι Πειραιώτες εντυπωσιάζονται τον Μάιο του 1909 όταν φτάνουν από την Πετρούπολη 80 Ρωσίδες φοιτήτριες με το τακτικό δρομολόγιο που εκτελεί το ρωσικό ατμόπλοιο “Αυτοκράτωρ Νικόλαος Β’” για να μελετήσουν τις ελληνικές αρχαιότητες. Ο δήμος τους παραθέτει δεξίωση στον Τινάνειο Κήπο.
Και ξαφνικά από το 1917 τα πάντα διακόπτονται…
Οι Εμιγκρέδες των ατμόμυλων
Από την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 η ρωσική κοινότητα Πειραιώς αποκτά μια νέα δυναμική μόνο ως προς το ανθρώπινο δυναμικό της. Φυγάδες Δούκες και κόμητες, αξιωματικοί και διαφωνούντες, κατέφταναν διαρκώς φορώντας ακόμα και τις φανταχτερές στολές τους που φαντάζουν τελείως παράξενες στα μάτια των Πειραιωτών.
Αποβιβάζονται από τα πλοία που κατέφταναν από λιμάνια της Κριμαίας ή της Τουρκίας, φέρνοντας μαζί τους παράξενες στολές και πηγαίους τσαρικούς τίτλους. Πρώην αριστοκράτες, γαιοκτήμονες, τσαρικοί αξιωματικοί που εκτός από τη γλώσσα τους μιλούσαν άριστα γαλλικά, τη γλώσσα της αριστοκρατίας εκείνης της εποχής.
Δυστυχώς όμως πέραν της αίγλης που κουβαλούσαν στερούνταν κάθε υλικού μέσου. Περισσότεροι από τριακόσιοι, πρώην αξιωματικοί του τσαρικού στρατού προσλήφθηκαν ως απλοί εργάτες στους διάφορους ατμόμυλους του Πειραιά. Πολλοί άλλοι έπιασαν εργασία ως μάγειροι σε εστιατόρια και ξενοδοχεία του Φαλήρου καθώς η ρωσική κουζίνα ήταν ανάρπαστη.
Ο Καραγάτσης στο “Συνταγματάρχη Λιάπκιν” κάνει λόγο για τον Κνιάζ (Πρίγκιπα) Πιότρ Τιμοφέιτς Αρκάνωφ που κρατούσε από παλιά αριστοκρατία της Ρωσίας, απόφοιτος της Στρατιωτικής Σχολής της Μόσχας. Ως ανθυπολοχαγός πολέμησε στην Μαντζουρία το 1905, ενώ ο Ρωσικός εμφύλιος τον βρήκε υποστράτηγο. Πολέμησε σκληρά και μέσα στο φοβερό σάρωμα της Επανάστασης κατάφερε να διαφύγει και να εγκατασταθεί στην Λάρισα όπου ασκούσε το επάγγελμα του Λούστρου!… Ελάχιστοι στην Ελλάδα γνώριζαν για το παρελθόν του. Όταν πέθανε από τις στερήσεις στην κηδεία του οι λιγοστοί παριστάμενοι εξεπλάγησαν με ό,τι είδαν. Γράφει ο Καραγάτσης “ποιός θα πήγαινε στην κηδεία ενός λούστρου; Φορούσε τη μεγάλη του στολή, την ασπρογάλανη, τη χρυσοστόλιστη, την παπάχα από άσπρο αστραχάν, με τη μαύρη αιγκρέτα. Το φέρετρο ήταν σκεπασμένο με τη σημαία της αυτοκρατορικής Ρωσίας, μαύρος δικέφαλος αετός, σε κίτρινο φόντο. Από πάνω είχαν βάλει το κράνος του Στρατηγού, ασημένιο, με τον δικέφαλο αετό στην κορυφή”.
Ο Στρατηγός που έγινε λούστρος ήταν μόνο μια από τις πολλές δραματικές ιστορίες των Ρώσων εμιγκρέδων. Ναύαρχος έγινε φαροφύλακας, συνταγματάρχης έγινε φύλακας…. Λίγοι κατάφεραν να ορθοποδήσουν οικονομικά και κοινωνικά καθώς στρατιωτικοί είχαν βρεθεί σε μια ξένη χώρα χωρίς να διαθέτουν κάποια τεχνική εξειδίκευση. Είχαν καλούς τρόπους, βαθμούς, τίτλους, μιλούσαν γαλλικά, αλλά… δεν είχαν τρόπο να κερδίσουν χρήματα.
Ο Πειραιάς του Γιούγκερμαν
Η ρωσική κοινότητα του Πειραιά αποδόθηκε με ιδιαίτερο τρόπο από τον λογοτέχνη Μ. Καραγάτση ο οποίος γνώριζε καλά το λιμάνι. Πάνω σε πραγματικά περιστατικά και εικόνες που είχε προσλάβει από την άφιξη των Εμιγκρέδων στον Πειραιά, δημιούργησε τον Ίλαρχο του Τσαρικού Αυτοκρατορικού Στρατού Βασίλη Κάρλοβιτς Γιούγκερμαν. Ο Ίλαρχος έφτασεκυνηγημένος πρόσφυγας από τη μεγάλη κομμουνιστική επανάσταση, αναζητώντας νέο ξεκίνημα.
Ο Γιούγκερμαν φορώντας ακόμα την στολή των Κοζάκων περιηγείται στο λιμάνι έχοντας μόλις αποβιβαστεί από το πλοίο. Τότε τα χαμίνια του λιμανιού που τον βλέπουν αρχίζουν να τον περιπαίζουν. Ενδεικτική η περιγραφή του Καραγάτση:
“– Καλώς τα καρναβάλια! του φώναξε ένας μάγκας
Δεν μπορεί ο Γιούγκερμαν να καταλάβει. Αλλιώς εμπιστεύεσαι έναν αξιωματικό με πλάκα τα γαλόνια, έχει πέραση, έχει γόητρο. Μα τι ήσαν αυτοί οι Ρωμιοί; Μισοβάρβαροι, σχεδόν αράπηδες!
Κι όμως ακόμα και ένας δεκαπεντάχρονος μάγκας του γέλασε κατάμουτρα. Φτάνοντας στο Ρολόι δύο βαρκάρηδες όταν τον είδαν χαχάνισαν με αναίδεια.
-Ρε Μπάμπη! είπε ο ένας. Ματάδες ποτέ σου τέτοιο χαχόλο μάπα;
-Αυτός ρε θα είναι αούτης νταλκαβούρας από Αη- Βασίλη ντόπο
-Όχι μωρέ! Είναι Ρώσος Αξιωματικός μπουρζουάς. Απ΄εκείνους που τους πήγε ριπιτί μπροστά στους Μπολσεβίκους!”.
Η μετακίνηση της κοινότητας από το κέντρο στην περιφέρεια
Με την επικράτηση του κομμουνισμού στην Ρωσία η ρωσική κοινότητα της πόλης άρχισε να αλλάζει μορφή. Περισσότεροι Ρώσοι κατέφθαναν οι οποίοι όμως κατά κύριο λόγο ήταν στρατιωτικοί, στερούνταν επαγγελματικής εξειδίκευσης και προσλαμβάνονταν σε κατώτερες χειρωνακτικές εργασίες. Το προσωπικό του Ρωσικού Νοσοκομείου πέφτει σε μια παράξενη αμηχανία. Να επιστρέψει στη πατρίδα του δεν γίνεται, αλλά ούτε και να εκπροσωπεί μια κρατική οντότητα η οποία δεν υφίσταται πλέον…
Μέσα στη θύελλα της καταστροφής που σαρώνει την Ρωσία δεν λαμβάνει πλέον εντολές, δεν έχει Ρώσους ναύτες στους θαλάμους του. Αρχίζει να δέχεται δημότες και για κάποια χρόνια οι Ρώσοι που αποτελούν το προσωπικό του παρέχουν υγειονομική περίθαλψη στους κατοίκους του Πειραιά. Θα πρέπει όμως να αποφασίσει ο καθένας για την τύχη του. Η περίοδος αβεβαιότητας δεν ήταν μικρή.
Τελικά στις 9 Νοεμβρίου του 1925, το Ρωσικό Νοσοκομείο με νομοθετικό διάταγμα, περιήλθε στην κυριότητα του ελληνικού δημοσίου. Η ημερομηνία εφαρμογής της απόφασης ήταν αναδρομική (προγενέστερη δηλαδή του νόμου), ορίζοντας την 25η Μαρτίου του 1924, ως την ημερομηνία στην οποία οι εγκαταστάσεις όφειλαν να περιέλθουν στην ιδιοκτησία του Πολεμικού Ναυτικού. Σήμερα στη θέση του λειτουργεί το Ναυτικό Νοσοκομείο Πειραιά. Η συνοικία που υπήρχε γύρω από αυτό γρήγορα χάθηκε. Οι Εμιγκρέδες προσαρμόστηκαν στη νέα κατάσταση που είχε διαμορφωθεί. Είχαν αναλάβει όλοι εργασίες κατώτερες χειρωνακτικές κύρια στα εργοστάσια τσιμέντων της Δραπετσώνας.
Για αυτό και παραμονές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου τους συναντούμε σε μια πάροδο της συνοικίας Τσιμεντάδικων, στην Δραπετσώνα. Είχαν δημιουργήσει ένα εντευκτήριο όπου σύχναζαν. Μια λέσχη όπου συγκεντρώνονταν κάθε βράδυ και μιλούσαν τη γλώσσα τους, έπιναν βότκα και τραγουδούσαν τα τραγούδια του τόπου τους. Από τη λέσχη ακούγονταν μακριά ήχοι του ακορντεόν και της μπαλαλάικας. Επιτρεπόταν η είσοδος μόνο στους Ρώσους. Σπάνια εισέρχονταν Έλληνες σε αυτό. Όσοι όμως Έλληνες τους έβλεπαν να προσέρχονται διέκριναν έναν αέρα αρχοντιάς στις κινήσεις τους, παρά το γεγονός πως είχαν περάσει τόσα χρόνια από τότε που είχαν φύγει.
Η ρωσική κοινότητα σήμερα δεν υπάρχει και τα χνάρια της μόνο αποτελούν αποδείξεις της αλλοτινής κραταιής παρουσίας της.
Διαβάστε επίσης:
Μνημείο Ρώσων Πειραιά (υπό την αιγίδα της Ρωσικής Πρεσβείας)
Το Ρωσικό Νοσοκομείο Πειραιά (α’ μέρος)
