Μουσείο Μετανάστευσης: Μια πρόταση για τον Πειραιά

Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης

Η εξακρίβωση του πραγματικού αριθμού των Ελλήνων που μετανάστευσαν σε μακρινές χώρες (ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Αργεντινή, Βραζιλία) από τα τέλη του 19ου αιώνα και όλο τον 20ο, καθίσταται αδύνατη καθώς στην Ελλάδα ουδέποτε τηρήθηκε μητρώο αναχώρησης υποψηφίων μεταναστών, ούτε στο σύνολο αλλά ούτε και στους επιμέρους σταθμούς αναχώρησης όπως στον Πειραιά, στην Πάτρα κ.ο.κ.

Οι αριθμοί για τον υπολογισμό των Ελλήνων που μετανάστευσαν στην Αμερική για παράδειγμα υπολογίζεται από τα ίδια τα αμερικανικά μητρώα αφίξεων, τα οποία όμως δεν καταμετρούσαν ως Έλληνες τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης, της Μικράς Ασίας γενικά, αλλά και της Μακεδονίας, της Ηπείρου ή της Θράκης, καθώς προέρχονταν από περιοχές που ανήκαν τότε στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Στους επίσημα εμφανιζόμενους λοιπόν αριθμούς θα πρέπει να προστεθεί και ένας ακόμα μεγάλος αριθμός Ελλήνων στην καταγωγή που συμπλήρωναν το κεφάλαιο “Ελληνική ομογένεια στο εξωτερικό”.

Οι αριθμοί καταγραφής αφίξεων στο λιμάνι της Νέας Υόρκης ωστόσο δίνουν μια εικόνα για το τι συνέβαινε:

Το 1906 έφτασαν στις ΗΠΑ 19.489 Έλληνες μετανάστες
Το 1907, 36.580,
Το 1908, 21.489,
Το 1909, 19.511,
Το 1913, 38.444,
Το 1914, 36.583 κ.ο.κ.

Οι αριθμοί αυτοί διαφοροποιούνταν ανάλογα την οικονομική, εθνική, κοινωνική κατάσταση που βρισκόταν η Ελλάδα, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των μεταναστών κατέφτανε στη Νέα Υόρκη με λιμάνι αναχώρησης αυτό του Πειραιά. Σε όλη την διάρκεια του 20ου αιώνα και μέχρι τα τέλη περίπου της δεκαετίας του 1960, εποχή που εισήχθη στις μετακινήσεις το αεροπλάνο, ο Πειραιάς αποτελούσε το κύριο λιμάνι αναχώρησης. Οι αριθμοί μεταπολεμικά προσέγγιζαν τους 40 χιλιάδες το χρόνο μόνο για τις Ηνωμένες Πολιτείες!… Δημιουργήθηκαν ελληνικές παροικίες στην Αμερική και σε άλλους μακρινούς προορισμούς, με σημείο αναχώρησης τον Πειραιά!

Μεγάλο μέρος της Ακτής Μιαούλη, της Ακτής Ποσειδώνος και των δρόμων που τελείωναν σε αυτές, είχε καταληφθεί από:

Πρακτορεία Μετανάστευσης
Αιτησιογράφους,
ιδιωτικά ιατρεία χορήγησης βεβαιώσεων,
Πλανόδιους Σαράφηδες (αργυραμοιβούς) που αντάλλασσαν με ληστρικούς όρους δραχμές σε δολάρια
ενεχυροδανειστές που στέκονταν στις γωνίες σε σκαμνάκια με τις χαρακτηριστικές φορητές βιτρίνες τους μέσα στις οποίες υπήρχαν χρυσά κοσμήματα απελπισμένων ανθρώπων που τα έδιναν για να εξασφαλίσουν τα χρήματα του εισιτηρίου.
διερμηνείς που πληρώνονταν από υποψήφιους μετανάστες για συμπλήρωση αιτήσεων και ερμηνεία ξένων παραστατικών. Ήταν οι ίδιοι που μισθώνονταν από τα μπαρ της Τρούμπας για να προσεγγίζουν τους άνδρες του Έκτου Αμερικανικού Στόλου που μεταπολεμικά οι μονάδες του κατέφθαναν στον Πειραιά.
Γραφεία Εκτελωνισμού,
Πρακτορεία εργασίας για εύρεση εργασίας στον τόπο προορισμού.
Πρακτορεία εισιτηρίων υπερωκεάνιων γραμμών
Γραφεία συνοικεσίων για τις υποψήφιες νύφες…
Ναυτιλιακά τμήματα τραπεζών που εισέπρατταν κέρδη από τα εμβάσματα των μεταναστών όπως φυσικά και των ναυτικών.

Η υπόθεση “μετανάστευση” προσέφερε συνεπώς εργασία, νόμιμη ή παράνομη, σε δεκάδες εκατοντάδες κόσμο στον Πειραιά, χωρίς να συμπεριλαμβάνονται τα κέρδη που προκύπταν για τις ίδιες τις ναυτιλιακές εταιρίες. Όσο περισσότερες ήταν οι απαιτήσεις της χώρας προορισμού, τόσο περισσότερες ήταν οι ευκαιρίες πλουτισμού και εκμετάλλευσης των υποψηφίων μεταναστών!… Ο νόμος “περί μεταναστεύσεως” όπως τροποποιείτο κάθε φορά στην Αμερική μετέβαλε τις προϋποθέσεις, όπως οι μετανάστες να είναι σωματικά υγιείς, να μη πάσχουν από φυματίωση και άλλο μεταδοτικό νόσημα, αποκλείονταν φυσικά οι ηλικιωμένοι, οι ανίκανοι προς εργασία, οι πόρνες, οι εγκληματίες, οι αναρχικοί, οι ψυχασθενείς με τη λίστα να είναι ατελείωτη….

Όσο περισσότερες οι προϋποθέσεις τόσο περισσότερα τα εμπόδια και ήτοι τα χρήματα που απαιτούσαν οι επιτήδειοι που υπόσχονταν επίλυση. Γραφεία μόνο με ταμπέλες εμφανίζονταν σε διάφορα κτήρια της Ακτής Μιαούλη που διεκπεραίωναν κάθε είδους πρόβλημα, απαιτώντας μεγάλα χρηματικά ποσά. Μόνο που την επόμενη ημέρα, όταν εμφανιζόταν το θύμα για να παραλάβει το έγγραφο, που νόμιμα δεν μπορούσε, διαπίστωνε πως έλειπε και η ταμπέλα και η “επιχείρηση”. Φυσικά τα θύματα δεν μπορούσαν να προσφύγουν στην αστυνομία, αφού και τα ίδια είχαν αποδεχθεί μια παράνομη συνδιαλλαγή για να εξυπηρετηθούν με “πλάγιο” τρόπο. Περιουσίες χάνονταν με αθόρυβο τρόπο….

Μερικές από τις απαγορεύσεις όμως οι Έλληνες εύρισκαν τρόπο να τις ξεπεράσουν όπως στην περίπτωση των ανήλικων που έπρεπε να συνοδεύονται. Έτσι “κυκλώματα” του λιμανιού εκμεταλλεύονταν τους μικρούς Γαβριάδες που ασκούσαν το επάγγελμα του λούστρου, και τους έστελναν προς εργασία στις εισόδους μεγάλων ξενοδοχείων της ΗΠΑ, όπου οι Έλληνες είχαν αναλάβει τη λειτουργία Στιλβωτηρίων και χρειάζονταν φθηνά εργατικά χέρια.

Οι λούστροι όπως και οι ανήλικοι Γαβριάδες του πειραϊκού λιμανιού είναι γνωστό πως τροφοδότησαν τις αμερικανικές πόλεις της Ανατολικής ακτής (Νέα Υόρκη, Σικάγο, Βοστώνη κ.α.). Τη μεταφορά αναλάμβανε κάθε φορά κάποιος που παρέδιδε τα παιδιά σε συνεργάτη του “κυκλώματος” στη Νέα Υόρκη. Και ενώ τα παιδιά στον Πειραιά εξαφανίζονταν μυστηριωδώς, παρόλο που τέθηκε πολλές φορές ερώτημα στο ελληνικό κοινοβούλιο για το “εμπόριο” ανηλίκων στις ΗΠΑ, κανένα μέτρο δεν πάρθηκε. Η εμπορία ανηλίκων σταμάτησε μόνο όταν οι ΗΠΑ έλαβαν ανάλογα μέτρα ελέγχου των ανηλίκων και των υποτιθέμενων συνοδών τους και επιβλήθηκαν βαριές ποινές.

Ανήλικοι εισαγόμενοι λούστροι σε στιλβωτήριο στην Αμερική.

Έλληνες λούστροι στην Αμερική το 1920. Από τα κασελάκι των λούστρων του Τινάνειου Κήπου, στις εισόδους μεγάλων ξενοδοχείων που λειτουργούσαν Στιλβωτήρια.

Την δύσκολη μεταπολεμική εποχή η μετανάστευση προς τις ΗΠΑ, Αυστραλία, Καναδά, φούντωσε και πάλι λόγω του εμφυλίου και γενικά της οικονομικής εξαθλίωσης που είχε περιέλθει η χώρα. Η λίστα των μεταναστών ολοένα και μεγάλωνε με περισσότερες κατηγορίες να ανήκουν σε αυτό όπως άνδρες για εργάτες, παιδιά για τα στιλβωτήρια, γυναίκες για νύφες, ενώ στις κατηγορίες αυτές προστέθηκε και μια ακόμα των υπηρετριών με κατεύθυνση την Αυστραλία! Οι σχολές οικοκυρικών που λειτουργούσαν από χρόνια στον Πειραιά έγιναν και πάλι περιζήτητες!…

Όλοι οι μετανάστες ανεξαιρέτως του τόπου προέλευσής τους, τελευταία εικόνα που διατηρούσαν το νου τους μέχρι τον θάνατό τους ήταν το λιμάνι του Πειραιά. Οι τρούλοι της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου με το μπαλκόνι αποχαιρετισμού (Goodbye) φορτωμένο από τους συγγενείς να τους κουνάνε μαντήλια, τσάντες, χέρια, μέχρι το πλοίο να χαθεί στον ορίζοντα, αποτυπώθηκε για πάντα στην ψυχή κάθε μετανάστη.

Από την παρουσίαση του βιβλίου μου “Πειραιάς: Το λιμάνι του αποχαιρετισμού” στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά.

Έχουμε την τύχη μέσα στο γενικό χαμό της οικοδόμησης που έπληξε τον Πειραιά από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 μετά, το μπαλκόνι αποχαιρετισμού (Goodbye) (πρώτη φωτογραφία ανάρτησης) να διασωθεί. Στο εξώστη του κτηρίου και λίγο πριν την οικοδόμηση του Νέου Επιβατικού Σταθμού ΟΛΠ (Παγόδα), είχαν προστεθεί τουαλέτες για την εξυπηρέτηση των συγγενών που ανέμεναν για ώρα μέχρι να φύγει το πλοίο. Όπως είναι γνωστό η “Παγόδα” του ΟΛΠ οικοδομήθηκε για να αντικαταστήσει το παλιό μπαλκόνι αποχαιρετισμού. Δεν πρόλαβε όμως καθώς οι τεχνολογικές εξελίξεις έφεραν στο κέντρο της μετανάστευσης τα αεροδρόμια, που παρέλαβαν τα σκήπτρα των διηπειρωτικών ταξιδιών από τα λιμάνια.

Συνεπώς είτε σε έναν ισόγειο χώρο της ανεκμετάλλευτης “Παγόδας”, είτε σε ένα θάλαμο του εξώστη του αποχαιρετισμού (του αυθεντικού, που σήμερα ανήκει στο Υπουργείο Ναυτιλίας και χρησιμοποιείται από το Λιμενικό Σώμα), θα μπορούσε να διαμορφωθεί ένα μικρό αφιερωματικό μουσείο Μετανάστευσης με φωτογραφίες εποχής, τεκμήρια, εφήμερα κ.α. Είμαι σίγουρος πως η ελληνική ομογένεια τόσο στην Αμερική όσο και στην Αυστραλία θα το αγκάλιαζε με ιδιαίτερη φροντίδα. Άλλωστε σε διάφορες εκπομπές σταθμών της ομογένειας ειδικά στην Αυστραλία, που έχω φιλοξενηθεί από τις συχνότητές τους αρκετές φορές, οι ίδιοι έχουν προσφερθεί να στηρίξουν οικονομικά την δημιουργία ενός τέτοιου μουσείου.

Επίσης περισσότερο έχω καταγράψει στο βιβλίο μου “Πειραιάς: Το λιμάνι του αποχαιρετισμού” (εκδόσεις 24grammata, 2023). Σε όλα τα άρθρα, βιβλία αλλά και στις δημόσιες ομιλίες μου επαναλαμβάνω πως αποτελεί άμεση και επιτακτική ανάγκη να δημιουργηθεί στον Πειραιά “Μουσείο Μετανάστευσης”.

Το ερώτημα φυσικά είναι ποιος θα μπορούσε στον Πειραιά να ενδιαφερθεί για αυτό, πέρα από την ομογένεια. Το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε να ειπωθεί και να μείνει χωρίς απάντηση, γιατί στον Πειραιά δεν υπάρχει Μουσείο Πόλεως, Μνημείο Πεσόντων Πειραιωτών, Μνημείο θυμάτων Βομβαρδισμού (σε δημόσιο χώρο) ή ακόμα χειρότερα πώς επιτρέπουν να μεταφέρουν αλλού τα αρχαιολογικά ευρήματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά, χωρίς καμία απολύτως αντίδραση…Για να μη φτάσουμε για μια φορά ακόμα να επαναλάβουμε πως την οδό Νοταρά αφιερωμένη στο νεότερο στρατηγό της Επανάστασης Γιαννάκη Νοταρά που σκοτώθηκε στη Μάχη του Φαλήρου, κάποιοι την άλλαξαν το 2015 σε “Ναυάρχου Νοταρά” ανοίγοντας νέους δρόμους στην ιστορία της πόλης…